Ποιώντας συμβολικά το σώμα

Κρις Γιανάκος, Signal, 2014

Της Βέρας Παύλου*

ΖΑΝ ΓΚΥΡ, Ψυχοσωματική και καρκίνος, εκδόσεις Χατζηνικολή, μτφρ. Α. Σκαρπαλέζου, σελ. 144

Τον Ιούνιο του 2021 έφυγε από τη ζωή η ψυχαναλύτρια Ανδρομάχη Σκαρπαλέζου.Υπήρξε επίτιμο μέλος του Ψυχαναλυτικού Συλλόγου Freud-Lacan. Από τους πρώτους που ξεκίνησαν να μεταλαμπαδεύουν στην Ελλάδα την διδασκαλία του J. Lacan, του οποίου για μεγάλο διάστημα υπήρξε αναλυόμενη. Η συνεισφορά της σημαντική, με την μετάφραση στα ελληνικά του 11ου σεμιναρίου του. Ενεργή, δημιουργική, διακρινόταν έως το τέλος από έντονη επιθυμία ζωής. Ακολουθώντας τη γραμμή του έργου της, θα αναφερθώ στη μετάφραση ενός σημαντικού βιβλίου που αποτελούσε κοινό μας ερώτημα: Ψυχοσωματική και καρκίνος. Το κεντρικό νήμα συνηχεί με το 11ο σεμινάριο του Ζακ Λακάν, που αφορά τις τέσσερις θεμελιώδεις έννοιες της ψυχανάλυσης. Εκεί αναφέρεται στο ψυχοσωματικό φαινόμενο που εκφράζεται με τη μορφή μιας βαριάς ασθένειας. «Υπάρχει κατά κάποιο τρόπο ένα πάγωμα, μια κατάψυξη του σημαίνοντος μέσα στο σώμα του υποκειμένου, ένα βραχυκύκλωμα το οποίο θα είναι υπεύθυνο για τις βλαβερές εκδηλώσεις». Δεν υπάρχει διάκενο ανάμεσα στο S1 και S2, όταν το πρώτο ζεύγος των σημαινόντων στη σχέση με τον Άλλο, παγώνει, ολοφράζεται, δεν διαλεκτικοποιείται. Εκλείπει η πρωταρχική «αφάνιση» αναγκαία στην ψυχοσωματική ευπλαστότητα και κίνηση. Το ψυχοσωματικό φαινόμενο είναι της τάξεως της ιερογλυφικής γραφής στο σώμα.

Το λιτό εξώφυλλο των εκδόσεων Χατζηνικολή συνοδεύεται από την εικόνα της Σφίγγας. Σημαίνον που διαπερνά το κείμενο. Το αίνιγμα της Σφίγγας είναι εκείνο που χρειάζεται να επιλύσει το υποκείμενο για να βγει από τη στενωπό της απειλητικής καρκινικής νόσου. Για τον Ζαν Γκυρ, «η σωματική προσβολή είναι σύγχρονη με την αποκάλυψη μέσα στο χώρο του Πραγματικού ειδικών σημαινόντων (ονόματα + κύρια ονόματα + ημερομηνιακά σημαίνοντα), ήδη επιβεβλημένα στο υποκείμενο πριν από την αρρώστια του».

Ερχόμαστε στην καρδιά της λακανικής προβληματικής.Το σώμα είναι φτιαγμένο από τη γλώσσα στην οποία μιλήθηκε και επιθυμήθηκε ή όχι το υποκείμενο. Κουβαλά έτσι ασυνείδητα, μέσα από αδύνατους αποχωρισμούς, ταυτίσεις , συγχωνεύσεις, εγγεγραμμένο με ιερογλυφικά στο σώμα του, το μυστήριο της ζωής και του θανάτου του. Το συμβολικό σώμα επιβάλλεται του βιολογικού. Όπως επισημαίνει η Α. Σκαρπαλέζου στον πρόλογο «Η κεντρική ιδέα που μας παραδίδει σ’ αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας είναι η εξής: στα ψυχοσωματικά φαινόμενα ο οργανισμός του πάσχοντος αναλαμβάνει το ρόλο της αναπλήρωσης μιας ελαττωματικότητας, μιας λιποψυχίας που είχε επιτελεστεί κατά την παιδική ηλικία, στο επίπεδο του Συμβολικού (S), στο πεδίο της συμβολικής ταυτότητας. Και ότι η οργανική αυτή αναπλήρωση, επομένως η διαταραχή, κάνει έναν ή πολλούς καινούργιους φαινότυπους να εμφανιστούν στη ζωή του υποκειμένου».

Η ασθένεια λοιπόν αποτελεί ένα είδος «ταυτότητας» του υποκειμένου, όταν δεν έχει αγκυροβολήσει στη γενεαλογία και διαχωριστεί συμβολικά ως σώμα και όνομα. Ο φαινότυπος, η βιολογική έκφανση, καθορίζεται από τα σημαίνοντα, εν αγνοία του. Το βιβλίο αναφέρεται σε μακροχρόνια συνεργασία ψυχαναλυτών με γιατρούς στην Γαλλία. Περιγράφει πολλαπλές περιπτώσεις καρκίνων παιδιών και ενηλίκων. Η ομάδα ψυχαναλυτών δούλευε παράλληλα με τους γιατρούς. Βάζοντας τους ασθενείς να μιλήσουν για την ιατρική διάγνωση και τις θεραπείες, την εξήγηση που δίνουν οι ίδιοι στην ασθένειά τους, την αναζήτηση στην οικογενειακή ιστορία και στο σωματικό παρελθόν σημαινόντων ημερομηνιών, ονομάτων, ονείρων, που σηματοδοτούν τις αρχές του ψυχοσωματικού φαινομένου, υπάρχει μια σταδιακή αποστασιοποίηση από την σωματική βλάβη, έως και την λήθη της

Ο λόγος γίνεται λειτουργικός και βγαίνει στο φως η αληθινή πηγή πόνου του υποκειμένου. Τα όνειρα παίζουν κεντρικό ρόλο στην αποκρυπτογράφηση άγνωρων στοιχείων της υποκειμενικής ιστορίας. Για τον συγγραφέα, «Εν είδει συμπεράσματος θα πούμε ότι το ξεμασκάρεμα, το βγάλσιμο της μάσκας του ομφαλού ορισμένων ονείρων σε πάσχοντες προσβεβλημένους από σοβαρά ψυχοσωματικά φαινόμενα επιτρέπει να επέλθει μια καταπράυνση, και μάλιστα μια ίαση οργανικών διαταραχών, και ανοίγει για το υποκείμενο έναν νέο προσανατολισμό στην ανάλυσή του».

Σε ένα από τα τελευταία κεφάλαια, ο Ζαν Γκυρ αναφέρεται στο ρόλο της ποίησης, όσον αφορά την έκφραση μέσα στη γλώσσα άρρητων στοιχείων που σημαδεύουν το υποκείμενο. Μελετά τον Αρθούρο Ρεμπώ, που ο ίδιος γράφει στην Αλχημεία του Ρήματος: «Εφεύρισκα το χρώμα των φωνηέντων (…) σημείωνα το άρρητο». Στα Φωνήεντα, σε μια παραληρηματική κατά τον ίδιο τον ποιητή γραφή, οι λέξεις γύρω από τον ακρωτηριασμό προαναγγέλλουν κατά τον Γκυρ αυτό που του συνέβη χρόνια μετά. Θυμίζει το ποίημα που μου εκμυστηρεύθηκε κάποιος ποιητής, στο οποίο αποτύπωνε την μελλοντική ασθένεια κοντινού προσώπου που έχασε.

Ο Ζαν Ζενέ προσθέτει ότι σε κάθε άνθρωπο, ποιητή ή όχι, μπορούμε να βρούμε, σε μια δεδομένη στιγμή, κάτι που συγγενεύει, εν αγνοία του, με ένα προφητικό χάρισμα για τον ίδιο του τον εαυτό. Αναδεικνύοντας «τον βαθύτατο δεσμό που ενώνει τον λόγο ενός ανθρώπου με το σώμα του, με ολόκληρο το σωματικό του πεπρωμένο.

Αν και το έργο παραμένει στην θεωρία του σημαίνοντος, ενώ έχουμε μετέπειτα κλινικά δεδομένα και θεωρήσεις του πρωταρχικού από σύγχρονους ψυχαναλυτές, όπως η Πιέρα Ωλανιέ, η Μισέλ Μοντρελαί, η Τζόυς Μακ Ντούγκαλ, ο Βίλφρεντ Μπίον και πολλοί άλλοι, δίνει εντούτοις ένα γερό κεντρικό κορμό για την ψυχοσωματική προβληματική. Αυτόν της ελλείπουσας συμβολικής στη γενεά εγγραφής.

Καθώς έχουμε από την εργασία μας νέα κλινικά δεδομένα για τις σωματικές ασθένειες, τη στιγμή που η κλασσική ιατρική –με όλες τις νέες της γονιδιακές θεραπείες– αδυνατεί από μόνη της να σταματήσει την «κατάρρευση» του σώματος υπό την απειλή του καρκίνου, η συμβολική αποκωδικοποίηση και η εκ νέου σύνδεση σημαινόντων, μέσα από την σε βάθος εργασία αναλυόμενου-αναλυτή, καθιστά το ψυχοσωματικό πεδίο έρευνας και ίασης κομβικότερο παρά ποτέ.

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια