Αποτυπώσεις της κυριαρχίας

Του Σπύρου Κακουριώτη

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΙΤΣΕΛΙΚΗΣ, Σύνορα, κυριαρχία, γραμματόσημα: Οι μεταβολές του ελληνικού εδάφους, 1830-1947, Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη, σελ. 336

Κομμάτι μιας κουλτούρας υπό εξαφάνιση, το γραμματόσημο υπήρξε ιστορικά κάτι πολύ παραπάνω από ένα μικροσκοπικό χαρτάκι: ήταν, και είναι ακόμα, παρά την υποχώρηση της χρήσης του, ένα σύμβολο κυριαρχίας, κρατικής ή οιονεί κρατικής, επί του εδάφους που συνιστά την κατοχυρωμένη ή την διεκδικούμενη επικράτεια ενός κράτους· επιπλέον, είναι φορέας συμβόλων τα οποία εκφράζουν την κουλτούρα, την ιδεολογία, την ισχύ, αλλά και την αυτοεικόνα του εκάστοτε εκδότη.

Προορισμένο να έρχεται σε επαφή με το ευρύ κοινό των χρηστών ταχυδρομικών υπηρεσιών, αλλά και με τους φιλοτελιστές, αποτέλεσε από την πρώτη του εμφάνιση, στα μέσα του 19ου αιώνα, ένα μέσο επικοινωνίας, και μάλιστα με τη μεγαλύτερη ιδεολογική πύκνωση ανά τετραγωνικό εκατοστό σε σύγκριση με οποιοδήποτε άλλο μέσο! Το γραμματόσημο αποτελεί τον υλικό φορέα ιστορικών ή γεωγραφικών συμβόλων, αλφαβητικής γραφής, νομισματικών μονάδων, στοιχεία που όλα τους αντανακλούν την κυριαρχία.

Ως τέτοιο, το γραμματόσημο διακρίνεται για την ιστορικότητά του –κι αυτό είναι ένα χαρακτηριστικό που δεν αφορά μόνο τους συλλέκτες· αφορά και ένα ευρύτερο κοινό, καθώς, χάρη στο συμβολικό φορτίο το οποίο φέρει και τον ιδιαίτερο ρόλο που παίζει ως ενδείκτης της κρατικής κυριαρχίας επί του εδάφους, θα ήταν δυνατόν να αφηγηθεί κανείς την ιστορία ενός κράτους, μιας εδαφικής επικράτειας, της συγκρότησης και της επέκτασής της, μέσα από τα γραμματόσημα που εκδόθηκαν εντός των ορίων της...

Αυτή ήταν και η αρχική ιδέα του καθηγητή διεθνούς δικαίου Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη: να αφηγηθεί την ιστορία των μεταβολών του ελληνικού εδάφους, από τη συγκρότηση του κράτους μέχρι και την ενσωμάτωση της Δωδεκανήσου σε αυτό, μέσα από τα γραμματόσημα που εκδόθηκαν, το διάστημα αυτό, κυρίως στα εδάφη η διοίκηση των οποίων βρισκόταν υπό μετάβαση, από τη μια κυριαρχία στην άλλη.

Έτσι, στις σελίδες του ανά χείρας τόμου αποτυπώνονται και εικονοποιούνται χάρη στα γραμματόσημα που παρουσιάζονται, οι αναδιατάξεις του χάρτη, αλλά και, στο μεταβατικό διάστημα πριν από την προσάρτηση, η αβεβαιότητα αυτής της εξελικτικής πορείας, οι ενδεχόμενες διαφορετικές ιστορικές εξελίξεις που θα μπορούσαν να είχαν ακολουθηθεί, πριν από τη «φυσικοποίηση» των συνόρων του 1947.

Στη μελέτη του, ο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης ξεκινά διευκρινίζοντας τη σχέση συνόρων, κυριαρχίας και γραμματοσήμων. Αφού προσδιορίσει τους σχετικούς όρους (κρατική κυριαρχία, έδαφος, σύνορα) και εξετάσει το γραμματόσημο ως σύμβολο και έκφραση της κυριαρχίας, αφιερώνει ένα πρώτο κεφάλαιο σε μια συνοπτική αναφορά στην εδαφοποίηση της ελληνικής κυριαρχίας, την ίδρυση και την «καλπάζουσα επέκταση» του ελληνικού κράτους, αλλά και την παρουσία, εξαιτίας των διομολογήσεων, ξένων ταχυδρομείων στην οθωμανική Ελλάδα και το ελληνικό κράτος.

Στη συνέχεια, εξετάζει τις δύο πρώτες μείζονες επεκτάσεις των ελληνικών συνόρων, που πραγματοποιήθηκαν σχεδόν αναίμακτα, την προσάρτηση των Ιονίων Νήσων (1864) και της Θεσσαλίας (1881), καθώς και τις αποτυπώσεις, στα γραμματόσημα της εποχής, τόσο της προηγούμενης (Ιόνιον Κράτος, Οθωμανική Αυτοκρατορία) όσο και της νέας κρατικής κυριαρχίας.

Η μεταβατική δεκαετία 1912-1922 κατέχει κεντρική θέση στη μελέτη του Κωνσταντίνου Τσιτσελίκη, καθώς οι αλλαγές κυριαρχίας, οι προσωρινές διοικήσεις, οι μεταβάσεις είναι τόσο πυκνές, που προσφέρουν πλούσιο υλικό για το ανά χείρας έργο. Αρκεί να σημειωθεί ότι το 1912, μετά το τέλος του Α' Βαλκανικού Πολέμου, στη Θεσσαλονίκη λειτουργούσαν έξι διαφορετικές ταχυδρομικές υπηρεσίες: η ελληνική, η βουλγαρική, και τα ταχυδρομεία των δυνάμεων που είχαν συνομολογήσει διομολογήσεις με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, τα οποία σταμάτησαν τη λειτουργία τους μόλις το 1914. Υπήρχε, λοιπόν, γαλλικό, ιταλικό, αγγλικό, ρωσικό ταχυδρομείο και, φυσικά, οθωμανικό, που διέκοψε τη λειτουργία του μετά την κατάληψη της πόλης –τα γραμματόσημα του οποίου, όμως, συνέχισαν για ένα διάστημα να χρησιμοποιούν οι ελληνικές αρχές, επισφραγίζοντάς τα με ελληνικές ενδείξεις.

Σε άλλες περιοχές η μετάβαση δεν υπήρξε το ίδιο άμεση, κάτι που αποτυπώθηκε και στα γραμματόσημα που εξέδωσαν οι κατά σειράν διοικήσεις, στην πορεία από την αυτονομία και την παρένθετη ξένη κυριαρχία στην προσάρτηση στο ελληνικό κράτος. Είναι οι περιπτώσεις της Σάμου και της Ηγεμονίας της, της Κρητικής Πολιτείας, της Δωδεκανήσου και ιδιαίτερα του Καστελλόριζου, της «θεοκρατικής αυτονομίας» του Αγίου Όρους αλλά και της Δυτικής Θράκης, που γνώρισε, κατά σειράν, προσωρινή ελληνική διοίκηση, αυτόνομη κυβέρνηση, βουλγαρική κυριαρχία, διασυμμαχική διοίκηση και πάλι ελληνική διοίκηση.

Εξίσου ή και περισσότερο ενδιαφέρουν τον συγγραφέα η προσωρινή ή η αποτυχημένη ελληνική κατοχή ξένου εδάφους, όπως στην περίπτωση της Βορείου Ηπείρου, της Ανατολικής Θράκης ή της ζώνης της Σμύρνης και ο τρόπος που η προσωρινή ελληνική παρουσία δηλώθηκε μέσω των γραμματοσήμων. Ακόμη, εξετάζει τις αποτυπώσεις ελασσόνων περιπτώσεων άσκησης κυριαρχίας εκ μέρους του ελληνικού κράτους ή σε τμήματα του ελληνικού κράτους, όπως είναι η ελληνική στρατιωτική παρουσία στο εξωτερικό, η ξένη παρουσία στο ελληνικό έδαφος, φίλια ή εχθρική, καθώς και η πρόσκαιρη άσκηση πολιτικής εξουσίας από επαναστατικά ή αντάρτικα κινήματα στο έδαφος που έλεγχαν (από τους επαναστάτες του Θέρισου μέχρι τον ΕΛΑΣ ή τον ΕΔΕΣ).

Όλα αυτά τα στοιχεία που προσφέρει στον αναγνώστη ο Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης, εκμεταλλευόμενος τις υπάρχουσες αρχειακές διαθεσιμότητες (που πρέπει να παραδεχθούμε ότι είναι μάλλον περιορισμένες) αποτελούν τις «μικρές» ιστορίες που ρηγματώνουν τον χάρτη της μεγάλης αφήγησης, κάνοντας την εικόνα της ιστορικής πορείας πολύ πιο σύνθετη και πολύ λιγότερο ευθύγραμμη. Μελετώντας τις συχνά παράξενες διαδρομές των γραμματοσήμων, μας προσφέρει ένα εξαιρετικό παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο, ξεκινώντας από ένα έλασσον δεδομένο, μπορεί κανείς, αν διαθέτει μία έκκεντρη, «λοξή» ματιά, να αφηγηθεί με γόνιμο τρόπο το μείζον, μια ιστορία που θα απολήγει στο κεντρικό, που εδώ δεν είναι άλλο από την επέκταση του κράτους.

03.  Κρις Γιανάκος, Pandemic Series, 2020