Πολιτική γραφή

Αλέξανδρος Ψυχούλης, Το χιόνι θα καλύψει τα πάντα (teams), 50 x 21 εκ.

Της Μάγιας Στάγκαλη

HANS FALLADA, Λύκος ανάμεσα σε λύκους, εκδόσεις Gutenberg, μετάφραση – εισαγωγή, Ιωάννα Αβραμίδου, σελ. 1501

…ρίχτηκε στο στόμα του λύκου που λέγεται ζωή

(από το βιβλίο)

Ο Hans Fallada (ψευδώνυμο του Rudolf Ditzen 1893-1947), μια σημαντική προσωπικότητα των γερμανικών γραμμάτων, είναι μια φιγούρα που έρχεται από τις σκοτεινές περιοχές του αλκοολισμού, της μορφίνης, της αυτοκτονίας και του φόνου. Ο δύσκολος, ακραίος βίος του χαρακτηρίσθηκε και από τις αντιφατικές σχέσεις του με το ναζιστικό καθεστώς καθώς προσπαθούσε να ισορροπήσει μεταξύ ακεραιότητας και ασφάλειας.

Το έργο του εντάσσεται στο ρεύμα της Νέας Αντικειμενικότητας. Ρεύμα που το χαρακτηρίζει ο ψυχρός ρεαλισμός και το υπόβαθρο του κοινωνικοπολιτικού προβληματισμού χωρίς στρατευμένο χαρακτήρα.

Το Λύκος ανάμεσα σε λύκους στην πολύ καλή μετάφραση της Ιωάννας Αβραμίδου, έχει εκδοθεί σε δυο τόμους. Η ιστορία διαδραματίζεται το 1923 στο Βερολίνο και στη γερμανική επαρχία. Στις οχτακόσιες σελίδες του πρώτου τόμου, ο αναγνώστης ακολουθεί τους τέσσερις βασικούς χαρακτήρες του έργου σε ένα κρίσιμο, για την υπόλοιπη ζωή τους, εικοσιτετράωρο. Πρόκειται για τρεις πρώην στρατιωτικούς και συμπολεμιστές στον Μεγάλο Πόλεμο - τον τζογαδόρο Βόλφγκανγ Πάγκελ, κεντρικό χαρακτήρα του έργου, τον αποτυχημένο γαιοκτήμονα φον Πράκβιτς, και τον συνεπή, αξιόπιστο, τέως υπολοχαγό και νυν ρεσεψιονίστ ξενοδοχείου φον Στούντμαν – το τέταρτο πρόσωπο είναι η Πέτρα, φίλη του Βόλφγκανγκ. Στον δεύτερο τόμο οι τρείς συμπολεμιστές από τους δρόμους του Βερολίνου βρίσκονται στην επαρχία, στο κτήμα του φον Πράκβιτς, με τη μάταιη ελπίδα μιας καλύτερης ζωής. Πίσω, στο σκοτεινό Βερολίνο θα μείνει η Πέτρα, η αφοσιωμένη φίλη του Πάγκελ, νηστική, χωρίς χρήματα, μόνη την ημέρα που θα γινόταν ο γάμος τους.

Οι κεντρικοί ήρωες μαζί με έναν μεγάλο αριθμό προσώπων που τους περιβάλλει προσπαθούν να επιβιώσουν μέσα στον διαρρηγμένο κοινωνικό ιστό, σε μια εποχή οικονομικής και ηθικής κατάρρευσης. Κινούνται στο φάσμα της καταστροφής, με την ισοτιμία του μάρκου – δολαρίου να έχει φτάσει από τετρακόσιες χιλιάδες μάρκα τον Ιούλιο του 1923, στα εβδομήντα τρία δισεκατομμύρια τον Οκτώβριο του ίδιου έτους.

Μέσα από την οργάνωση και την εξέλιξη των χαρακτήρων, καθώς ο συγγραφέας υιοθετεί έναν αφηγηματικό τρόπο που εντάσσει την καθημερινότητα στην Ιστορία, διαφαίνεται η ικανότητα του να συλλαμβάνει τη ρευστότητα και τη δυναμική των κοινωνικών φαινομένων. Το άτομο δεν είναι αμετάβλητο, δέσμιο ή προστατευμένο εντός του στατικού, μοιραίου Είναι, αντιθέτως βρίσκεται σε καθοριστική για τη διαμόρφωση του αλληλεπίδραση με το κοινωνικό του πλαίσιο. Στην περίπτωση του Βόλφγκανγκ, καθώς διακρίνουμε από την αρχή αρνητικά και θετικά στοιχεία στον χαρακτήρα του, όλα τα ενδεχόμενα ως προς την εξέλιξη του είναι ανοιχτά. Στο πρώτο τμήμα του έργου ο νεαρός ήρωας φαίνεται να κινείται σύμφωνα με το πνεύμα του ατομικισμού που διακρίνει την εποχή του. Συνεπής (συμβολικά) στο πρώτο συνθετικό του ονόματός του, Βόλφ-γκανγκ, που σημαίνει λύκος στα γερμανικά, τον απασχολεί κυρίως ο εαυτός του αδιαφορώντας για τις συνέπειες των πράξεων του στους γύρω του. Το όνομα του όμως έχει και ένα στοιχείο δυναμικής, καθώς το δεύτερο συνθετικό σημαίνει δρόμος, πορεία. Έτσι στη συνέχεια από εγωκεντρικός, ανεύθυνος τζογαδόρος, υπερβαίνοντας τον συμβολισμό και τη μοίρα που φαίνεται να προδιαγράφει το όνομα του, εξελίσσεται μέσα στο δυναμικό πεδίο των γεγονότων και των σχέσεων με τους άλλους, σε ένα υπεύθυνο, συγκροτημένο άτομο που ενδιαφέρεται για τους ανθρώπους. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο τίτλος του βιβλίου αναφέρεται κυρίως στην κοινωνική συνθήκη της εποχής, χωρίς ο κεντρικός χαρακτήρας να ταυτίζεται μαζί του μέχρι το τέλος του κειμένου. Ο συγγραφέας αντιλαμβάνεται ότι μια εποχή περικλείει και άλλα στοιχεία – έστω και αν δεν τα ευνοεί ο συσχετισμός δυνάμεων - εκτός του κυρίαρχου πνεύματος που την χαρακτηρίζει. Σε μια περίοδο παρακμής και ατομικισμού ανιχνεύει και επεξεργάζεται, κυρίως μέσω της πορείας του κεντρικού του χαρακτήρα, εκείνο το αξιακό σύστημα στο οποίο διασώζεται η ελπίδα του ανθρωπισμού και το θέτει ως αντίπαλο δέος στο πνεύμα του λύκου.

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την αναίρεση του προφανούς συμβολισμού που φέρει το όνομα Βόλφγκανγ για να καταδείξει την απρόβλεπτη κίνηση της ζωής.

Εντός του ίδιου προβληματισμού, ο Fallada επεξεργάζεται τον χαρακτήρα του φον Στούντμαν και ενός πρώην αστυνομικού, εκδιωχθέντος από το σώμα λόγω «εθνικιστικών πεποιθήσεων». Ο Στούντμαν, το πλέον αξιόπιστο πρόσωπο του έργου, αιφνιδιάζει τον αναγνώστη όταν, λόγω της εμμονής του στη συνέπεια και την Τιμή, εγκαταλείπει στην πιο κρίσιμη στιγμή τους ανθρώπους που τον εμπιστεύονται και βάζει σε προτεραιότητα την προσωπική του ηρεμία. Από την άλλη ο αντιπαθής, βάναυσος αστυνομικός και θιασώτης ενός εν τέλει αποτυχημένου πραξικοπήματος, χάνεται από την ιστορία ως κυνική, με πτυχές ευαισθησίας περσόνα νουάρ λογοτεχνίας.

Βάσει της εννοιολογικής διαφοροποίησης μεταξύ πολιτικού και πολιτικής, το κείμενο του Fallada είναι κοινωνικοπολιτικό χωρίς να έχει σχέση με την πολιτική. Δεν αναφέρεται δηλαδή, στην κυβέρνηση, στα κόμματα ή σε πολιτικά πρόσωπα της εποχής, συνδέεται όμως με το πολιτικό, καθώς πραγματεύεται, μέσα από την καθημερινότητα των ανθρώπων, τις κοινωνικές αντιθέσεις και συγκρούσεις στα πεδία που συνθέτουν την κοινωνία το 1923, την περίοδο του ξέφρενου πληθωρισμού στη Γερμανία.

Αν θέλουμε να κάνουμε έναν παραλληλισμό με την εποχή μας, το κείμενο του Fallada έρχεται στις δικές μας δυσοίωνες μέρες, που τις χαρακτηρίζει ο ατομικισμός ως ιδεολογικός άξονας του νεοφιλελευθερισμού, και προσανατολίζει τον αναγνώστη σε εκείνη τη θεώρηση της Ιστορίας όπου όλα τα ενδεχόμενα είναι ανοιχτά.

Όπως λέει ο συγγραφέας: “…Η μηχανή τρίζει, αναστενάζει κι αγκομαχά – αλλά λειτουργεί ακόμα, απλώνει τα χέρια, αναρρώνει ξανά – θα μπορέσει όμως να κατανοήσει;”