Κριτική χωρίς κριτική

Αλέξανδρος Ψυχούλης, Λευκό (teams), 86 x 41 εκ.

Του Παναγιώτη Βούζη

Νομίζω/ πως είσαι/ καθ’ οδόν/ και με πονά// που εγώ/ που κανείς/ δεν μπορεί να είναι/ με εσένα// αυτό που είσαι/ αυτό που ήσουν/ λυώνοντας μέσα στον ιό/ σε ηλικία 89 χρονών

Ο Hank Lazer γεννήθηκε το 1950. Είναι γνωστός αμερικανός ποιητής και κριτικός. Έχουν εκδοθεί τριάντα δύο βιβλία με την ποίησή του και έχει τιμηθεί με το Harper Lee Award, το σημαντικότερο λογοτεχνικό βραβείο της Πολιτείας της Αλαμπάμα. Μέχρι τη συνταξιοδότησή του δίδασκε στο Πανεπιστήμιο της Αλαμπάμα, όπου συνεχίζει να παραδίδει σεμινάρια Ζεν Βουδισμού και Ριζοσπαστικών Προσεγγίσεων της Τέχνης. Η συλλογή COVID 19 SUTRAS γράφηκε μεταξύ της πρώτης Μαρτίου και της δεκάτης τρίτης Ιουνίου του περασμένου έτους και έτυχε θετικής υποδοχής. Χωρίζεται σε πέντε τμήματα (Sutras) με τους εξής τίτλους: «Η αρχή», «Εξομαλύνοντας την επιδημική καμπύλη», «σταδιακή επαναλειτουργία», «Επιστρέψαμε;», «Δεν μπορώ να ανασάνω». Το κάθε τμήμα περιλαμβάνει δωδεκάστιχα ποιήματα χωρισμένα σε τρεις στροφές, με στίχους οι οποίοι κυμαίνονται από τη βραχύτητα μέχρι τη μεγάλη έκταση. Η λέξη «Sutra», η οποία προέρχεται από τα σανσκριτικά, σημαίνει το νήμα και αναφέρεται, συχνά, σε ομάδες αφορισμών σε μορφή εγχειριδίου ή οδηγού για την καθημερινότητα. Η συλλογή αντιστοιχεί σε ένα ημερολόγιο στο οποίο το περιεχόμενο επικεντρώνεται στη ζωή εν μέσω της πανδημίας και της αυξανόμενης ανάγκης για φυλετική δικαιοσύνη. Η προβληματική της αφορά, ειδικότερα, στο τι είναι συνείδηση, τι σημαίνει να υπάρχεις συνειδητά, να σιωπάς και να αντιλαμβάνεσαι ολόκληρη την κλίμακα όσων συμβαίνουν, από αυτά τα οποία βρίσκονται σε φυσική εγγύτητα μέχρι εκείνα τα οποία εισπράττεις από τα μέσα ενημέρωσης ή που συλλαμβάνει ο νους σου.

Ο John Yau γράφει ποίηση, μυθοπλασία και κριτική. Το 1999 ίδρυσε έναν μικρό εκδοτικό οίκο με το όνομα «Black Square Editions». Είναι καθηγητής Κριτικών Σπουδών στο Mason Gross School of the Arts (Rutgers University). Τα περισσότερα από τα στοιχεία σχετικά με τις COVID 19 SUTRAS, τα οποία προηγούνται, αντλούνται από την κριτική του για το βιβλίο, η οποία αναρτήθηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό για την τέχνη Hyperallergic. Εκεί, μεταξύ άλλων, απαντούν και τα ακόλουθα: «Ο θάνατος δεν βρίσκεται ποτέ τόσο μακριά μας όσο θα θέλαμε να πιστεύουμε. Η ζωή, κατά τη διάρκεια της πανδημίας, μας οδηγεί –τουλάχιστον, όσους από εμάς δεν θεωρούμε πως πρόκειται για κατασκευασμένες ειδήσεις– σε στιγμές όπου κατεχόμαστε από τη βαθιά επίγνωση ότι ο θάνατος μπορεί να περιέχεται στον ίδιο τον αέρα που αναπνέουμε.». Στη συγκεκριμένη παράγραφο περισσότερο από οπουδήποτε αλλού, ο Yau προβαίνει σε μία προσωπική και πολιτική δήλωση. Ελάχιστα πριν το κλείσιμο της κριτικής του, επισημαίνει ότι ο Lazer επιχειρεί να κατανοήσει «τι σημαίνει να είσαι ζωντανός και σε συνεχή επιφυλακή μέσα σε αυτόν τον μεταλλασσόμενο, μολυσματικό κόσμο».

Ο Zygmunt Bauman στον Ρευστό φόβο (εκδόσεις Πολύτροπον, Αθήνα 2007, μετάφραση Γιώργος Καράμπελας), παραθέτει ένα απόσπασμα από τον Freud: «Συνήθως τονίζουμε τις συμπτωματικές αιτίες του θανάτου –ατύχημα, ασθένεια, μόλυνση, προχωρημένη ηλικία· έτσι κάνουμε έκδηλη την προσπάθεια να υποβαθμίσουμε το θάνατο από αναγκαιότητα σε πιθανότητα.». Σημειώνει ότι αυτό το οποίο παρατηρεί ο Freud αντιπροσωπεύει μία τυπικά νεωτερική αντιμετώπιση: Η υπαρξιακή πρόκληση διαιρείται σε αθροιζόμενα προβλήματα, από τα οποία το καθένα πρέπει να λύνεται χωριστά, αρκεί να διατίθενται η τεχνογνωσία και τα μέσα. Έτσι αποκρύπτεται το αντικειμενικό και ανεξάλειπτο γεγονός της βιολογικά καθορισμένης θνητότητας. Ακόμη και η έννοια του «θανάτου από φυσικά αίτια», η οποία αποτελεί έναν απολυμασμένο λεκτικό ευφημισμό της θνητότητας, έχει πέσει σε αχρησία (σελίδες 58-60).

Αυτή τη νεωτερική τάση εργαλειοποιούν, από τον περασμένο Μάρτιο, τα μέσα ενημέρωσης, παγκοσμίως, εξομοιώνοντας, τώρα, τον θάνατο με την προσβολή του σώματος από έναν ιό. Δεν διεξάγουν μία εκστρατεία ρεαλιστικής πρόληψης της πανδημίας. Αντίθετα, μία προπαγανδιστική και εκθετικά μεγεθυμένη κινδυνολογία μετατρέπεται η ίδια σε μορφή επιδημίας. Από τις ημέρες της πρώτης καραντίνας, η μιντιακή ρητορική έχει επιταθεί τόσο, ώστε έχει συμπαρασύρει τους ανθρώπους των γραμμάτων και του πνεύματος. Θεωρητικοί γνωστοί για τις ριζοσπαστικές τους θέσεις επαναλαμβάνουν, μονότονα, στο κοινό και στον εαυτό τους την επιχειρηματολογία και τα διλήμματα τα οποία προβάλλονται από τα ειδησεογραφικά κανάλια. Άλλοι σιωπούν, εντελώς. Το φαινόμενο της διείσδυσης των μίντια στη σφαίρα της διανόησης έχει, μάλιστα, προχωρήσει σε τέτοιο βαθμό, ώστε κάθε σχετική θεωρητική προσέγγιση, με λίγες εξαιρέσεις, ξεκινά από την τραυματική παραδοχή ότι ο θάνατος, σήμερα, είναι πιο κοντά σε κάποιον από ό,τι ο εγγύτερός του άνθρωπος και επέρχεται, αποκλειστικά, εξαιτίας ενός ορισμένου ιού.

Η συγκεκριμένη παραδοχή εντοπίζεται, επίσης, στην κριτική του John Yau. Ιδιαίτερα στην παράγραφο η οποία παρατέθηκε πιο πάνω ο φόβος αποδεικνύεται βασικό σύμπτωμα, τα στοιχεία και τα επιχειρήματα των μέσων ενημέρωσης υιοθετούνται χωρίς το παραμικρό φιλτράρισμα και η εγγύτητα του θανάτου απολυτοποιείται, αφού ταυτίζεται με την πανταχού παρουσία του ιού, ακόμη και στον αέρα που, κάθε φορά, κάποιος εισπνέει. Έτσι, όμως, η κριτική παύει να είναι κριτική, γιατί δεν αφίσταται από τις κυρίαρχες αντιλήψεις αλλά παγιδεύεται μέσα στο πλαίσιο στο οποίο κατασκευάζεται η σύγχρονη βιοπολιτική ιδεολογία. Κατά συνέπεια, δεν χαρακτηρίζεται ούτε από αυθεντικότητα ούτε από νηφαλιότητα. Αντιθέτως, αναπαράγει μία στρατηγικά παραμορφωμένη εκδοχή του πραγματικού και την επιβάλλει και στα κείμενα τα οποία αξιολογεί, εν προκειμένω, στα ποιήματα του Hank Lazer. Η περίπτωση, λοιπόν, του Yau αντιπροσωπεύει ένα μικρό δείγμα της ευρείας μόλυνσης του χώρου της κριτικής και, εν γένει, της διανόησης από τη βιοπολιτική ρητορική των μέσων, έξω αλλά και εδώ, στην Ελλάδα.