«Επέτειος» χωρίς «επαιτεία»

Αλέξανδρος Ψυχούλης, Ο Ιστορικός (zoom), 51 x 25 εκ.

Του Παναγιώτη Νούτσου

Ορθά η Αυγή (30.5.2021) μας ξαναθύμισε τον Άγγελο Ελεφάντη που χάθηκε στις 29 Μαΐου 2008 και με τον οποίο συνυπάρξαμε για τελευταία φορά στην Κω (12.8.2006) για να τιμήσουμε τον Μανόλη Φουρτούνη. Σε τι να ανατρέξουμε πάλι;

Ο Άγγελος Ελεφάντης γνώρισε από κοντά τον Νίκο Σβορώνο στο Παρίσι, τόσο κατά τη διάρκεια των σπουδών του στην École Pratique des Hautes Études (όπου ο Σβορώνος από το 1969 δίδασκε ως «καθηγητής - διευθυντής σπουδών») όσο και κατά την ίδια περίοδο στους κόλπους της ελληνικής Αριστεράς της γαλλικής πρωτεύουσας. Στη διπλωματική του εργασία: Le parti Communiste de Grèce devant la Resistance (1973) και στη μονογραφία του: Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης. ΚΚΕ και Αστισμός στον Μεσοπόλεμο (1976) αξιοποίησε την Histoire de la Grèce Moderne [= Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, μτφρ. Αικατερίνη Ασδραχά˙ Βιβλιογραφικός οδηγός: Σπύρος Ι. Ασδραχάς, Αθήνα 21977] του Σβορώνου καθώς και μικρότερες εργασίες του, όπως το «Esquisse de l’ Évolution sociale et politique en Grèce» που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Les Temps Modernes (1969, τεύχος 276, αφιερωμένο στην Ελλάδα) [= «Σκιαγραφία της κοινωνικής και πολιτικής εξέλιξης στην Ελλάδα»˙ Ανάλεκτα Νεοελληνικής Ιστορίας και Ιστοριογραφίας, επιμ. Ξ. Γιαταγάνας, Αθήνα 1982, 275-309).

Στη συνέχεια, στο πλαίσιο των παρεμβάσεων του Πολίτη, υπερασπίζεται το δικαίωμα διδασκόντων στο Πανεπιστήμιο να διανέμουν ως εγχειρίδιο την Επισκόπηση, εξηγώντας πως η «τυπολατρία» προέκυπτε από την «ουσία», δηλαδή από το περιεχόμενο του βιβλίου (τχ. 11, Ιούλιος 1977, 73). Επιπλέον, ο Ελεφάντης παρουσιάζοντας τις συνεντεύξεις των Κ. Θ. Δημαρά και Νίκου Σβορώνου (1988), που αναδημοσιεύθηκαν αυτοτελώς σε βιβλίο (1995), είχε την ευκαιρία, έστω και συνοπτικά, να σταθεί στον ιστορικό που «τονίζει και ξανατονίζει τον αντιστασιακό χαρακτήρα της νεοελληνικής ιστορίας» (Ο Πολίτης δεκαπενθήμερος, τχ. 11, 29.9.1995, 45). Τη διατύπωση αυτή θα χρησιμοποιήσει, με τη μνεία του Σβορώνου, για την ιστορία των Βαλκανικών λαών που είναι «αντιστασιακή» (Ο Πολίτης, τχ. 63, Απρ. 1999, 48), όταν δηλαδή κατά την εικοσαετία που πέρασε στην κατανόηση του «εθνικισμού» των Βαλκανικών κρατών, παλαιότερων (χωρίς να εξαιρείται και το δικό μας) και αρτισύστατων, ο Ελεφάντης αξιοποιούσε την αντίληψη για το «έθνος» που στοιχειοθέτησε και σε συστοιχία με το ιστοριογραφικό έργο του Σβορώνου (Ο Πολίτης, τχ. 120, Οκτ.-Δεκ. 1992, 28-36· Ο Πολίτης δεκαπενθήμερος, τχ. 45, 19 Δεκ. 1997, 10-16).

Γενικότερα, με ή και χωρίς τη μνεία του Σβορώνου, ο Ελεφάντης επανέρχεται στο ζήτημα του «έθνους» είτε συζητώντας τα του εμφυλίου (Ο Πολίτης δεκαπενθήμερος, τχ. 39, 25 Ιουλίου 1997, 26-30) είτε διαφοροποιούμενος προς όσους διατείνονται ότι το «έθνος είναι δημιούργημα της εθνικιστικής ιδεολογίας» και όχι της ιστορικής περιόδου της «νεοτερικότητας» (Ο Πολίτης, τχ. 107, Ιαν. 2003, 29-30). Προφανώς από την ίδια εστία εννοιολόγησης του «έθνους» προκύπτει η ανασυγκρότηση των αντιλήψεων του Νίκου Πουλαντζά για το «εθνικό κράτος» ως «συσχετισμού τάξεων» στην εποχή του «παγκοσμιοποιημένου κεφαλαίου» (Ο Πολίτης, τχ. 68-69, Σεπτ.-Οκτ. 1999, 23-27).

Ως προς τον Σβορώνο ο Πολίτης είχε συχνά την ευκαιρία να φιλοξενήσει κείμενα, με ειδικότερες ή γενικότερες αφορμήσεις, όπως ήταν η συνέντευξη του Χρήστου Χατζηιωσήφ για τη μέθοδο του συγγραφέα της μονογραφίας: Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης τον 18ου αιώνα (Ο Πολίτης δεκαπενθήμερος, τχ. 37, 6 Ιουνίου 1997, 16-22) ή όπως ήταν η «σκιαγραφία» που συνέθεσε ο Σπύρος Ασδραχάς για τον ιστορικό που παρήγαγε «ευρηματικό και ερμηνευτικό έργο» με αντικείμενο την «ελληνική χρονικότητα», τη βυζαντινή και τη νεότερη (Ο Πολίτης, τχ. 113, Ιούλ.-Αύγ. 2003, 29-33). Προφανώς το περιοδικό υπήρξε ο δέκτης ενός σημαντικού μέρους των συζητήσεων που προκάλεσε το συνέδριο «Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας, 1833-2002» και συνακόλουθα των συζητήσεων που αφορούσαν τη δημοσίευση του δοκιμίου του Σβορώνου: Το ελληνικό έθνος. Γένεση και διαμόρφωση του Νέου Ελληνισμού (2004).

Στις τελευταίες έλαβε μέρος και ο ίδιος ο Ελεφάντης, συνθέτοντας διεξοδική βιβλιοκρισία. Ειδικότερα, επικέντρωσε το ενδιαφέρον του σε δύο αλληλοσυνδεόμενα σημεία: στον «όρο και στην πραγματικότητα» του έθνους που θέτει «μέγιστα θεωρητικά και ιστορικά προβλήματα» και αντίστοιχα στην «ανανοηματοδότηση» του «ελληνικού λαού». Για να καταλήξει, σε αντίθεση με όσους τότε υποστήριξαν ότι το «εγχείρημα Σβορώνου απλώς δεν μπορεί να επαναληφθεί», ότι το δοκίμιο του Σβορώνου «μας βοηθάει» στην «έλλογη αποκατάσταση της ιστορικότητας και του ελληνικού έθνους και του ελληνικού λαού», αποτελώντας έτσι «βάση για μια νέου τύπου ιστορική αυτογνωσία» (Ο Πολίτης, τχ. 127, Νοέμβρ. 2004, 35-39).

Η βιβλιοκρισία αυτή του Ελεφάντη, που αξιοποιεί εντελώς συγκεκριμένα παραθέματα του δοκιμίου, ωθεί σε μια punctum contra punctum ανάγνωση του κειμένου του Σβορώνου. Μάλιστα με μια πρακτική ερωταποκρίσεων που να είναι σύμφωνη με τη σκέψη του. Έτσι: ποια λοιπόν είναι η θεμελιώδης έννοια που διατρέχει, τόσο κατά την τιτλοφόρηση των επιμέρους κεφαλαίων όσο και κατά την εκδίπλωση των αναλύσεών του, το δοκίμιό του; Η «εθνική συνείδηση». Ποιος είναι ο φορέας της; Ο «λαός» ή η «εθνότητα (ethnie)». Τι προέχει στην οριοθέτηση της «εθνικής συνείδησης»; Το «συνειδησιακό της περιεχόμενο». Και πώς συντίθεται αυτό το «περιεχόμενο»; Υπακούει σε «κάποια ιστορική νομοτέλεια». Και με ποιο σχήμα; Πρόκειται για ανάπτυξη που λαμβάνει χώρα ως «πλουτισμός» και διέπεται με γνωρίσματα «καθαρότητας» ή «αποσαφήνισης». Ήταν πράγματι αυτή η διεργασία μια μονογραμμική πορεία; Δεν υφίσταται κάποια «ευθύγραμμη» ή «συνεχής πορεία», εφόσον «χαρακτηρίζεται από διακοπές, από οπισθοδρομήσεις και από διάφορα ξεστρατίσματα».

Δεν γνώριζα πλήρως την ανακοίνωση του Άγγελου: «Το έθνος του Διαφωτισμού» (Χρ. Λούκος [επιμ.], Κοινωνικοί αγώνες και Διαφωτισμός, 2007:85-95) όταν δημοσίευσα την εργασία μου: «Ο Άγγελος Ελεφάντης για τον Νίκο Σβορώνο», Θέσεις, τχ. 110 (Ιαν. - Μάρτ. 2010) 145-150 (και: «Ιστορική αίσθηση» και λογοτεχνία, 2011:277-282). Ξεκινούσε από τη διαβεβαίωση: «δεν είμαι ερευνητής του Διαφωτισμού» και οδηγείται στον Hobsbawm για να επιστρέψει στον Renan και πριν απ’ αυτόν στον Herder και τον Fichte, επιμένοντας ότι «έθνος, εθνότητα, εθνικότητα ή εθνοπολιτισμική ομάδα, εθνία δεν είναι το ίδιο πράγμα» (βλ. όμως και Κόμβοι, 2006: passim). Βρίσκω την ευκαιρία, μετά την ψηφιοποίηση του Πολίτη από τα ΑΣΚΙ να παραπέμψω στην ιστοσελίδα του: www.askiweb.eu