Μια ιστορία του τουρκικού «’68»

Από την έκθεση του Κωνσταντίνου Γδοντάκη «Eρμηνείες: Aναγνώσεις τουριστικών τοπίων» στο Κέντρο Αρχιτεκτονικής Μεσογείου (Κ.Α.Μ., παλιό λιμάνι των Χανίων), στο πλαίσιο των Φωτογραφικών Συναντήσεων

Του Αλέξανδρου Λάμπρου*

ΝΙΚΟΣ ΧΡΙΣΤΟΦΗΣ, Από τον Κεμαλισμό στον Ριζοσπαστισμό: Το τουρκικό φοιτητικό κίνημα, 1923-1980, Τόπος, Αθήνα 2021, σελ. 248

Το βιβλίο του Νίκου Χριστοφή Από τον Κεμαλισμό στον Ριζοσπαστισμό αποτελεί μια σημαντική και καλοδεχούμενη συμβολή στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία για τη σύγχρονη Τουρκία. Το αντικείμενο του βιβλίου, το τουρκικό φοιτητικό κίνημα, και η εστίαση της έρευνας στα μεταπολεμικά χρόνια καλύπτουν ένα σημαντικό κενό, καθώς μεχρι και πολύ πρόσφατα η μεταπολεμική Τουρκία δεν αποτελούσε αντικείμενο έντονου ερευνητικού και εκδοτικού ενδιαφέροντος. Παράλληλα, όμως, το βιβλίο εμπλουτίζει σημαντικά την ελληνόφωνη βιβλιογραφία, καθώς απομακρύνεται από μια στενά οριζόμενη πολιτική ιστορία της Τουρκίας (κράτος, στρατός, πολιτικά κόμματα), εστιάζοντας σε ένα ελάχιστα γνωστό πεδίο, την ιστορία των οργανώσεων και δράσεων της φοιτητικής νεολαίας. Μέσα δε από την ανάλυση του φοιτητικού κινήματος, το βιβλίο μάς προσφέρει μια εναλλακτική ανάγνωση της σύγχρονης Τουρκίας. Πιο συγκεκριμένα, η ιστορική εξέλιξη του τουρκικού φοιτητικού κινήματος εντάσσεται και πλαισιώνεται από μια παράλληλη παρουσίαση της σύγχρονης ιστορίας της Τουρκίας.

Πιο αναλυτικά, το βιβλίο ξεκινά με μια σύντομη παρουσίαση των οθωμανικών μεταρρυθμίσεων στον εκπαιδευτικό χώρο, την ίδρυση ανώτερων σχολών και την εμφάνιση φοιτητικών ομάδων στο πλαίσιο του αναδυόμενου τουρκικού εθνικισμού την περίοδο μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων, το 1908. Κατόπιν, εστιάζει στην κεμαλική περίοδο διακυβέρνησης (1923-1950). Ο συγγραφέας παρουσιάζει συνοπτικά την πολιτική ιστορία της περιόδου και των κεμαλικών μεταρρυθμίσεων, την κινητοποίηση ενός ασθενούς φοιτητικού κινήματος στις αντιμειονοτικές δράσεις της περιόδου και την ανακήρυξη της νεολαίας σε θεματοφύλακα της κεμαλικής τάξης πραγμάτων. Το επόμενα τέσσερα κεφάλαια παρουσίαζουν την ιστορία της μεταπολεμικής Τουρκίας και του φοιτητικού της κινήματος.

Ξεκινώντας με τη δεκαετία του 1950, ο συγγραφέας επισημαίνει τους πολιτικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς μετασχηματισμούς της περιόδου: την ένταξη της Τουρκίας στο δυτικό γεωπολιτικό στρατόπεδο, τη διάβαση από το αυταρχικό μονοκομματικό καθεστώς σε ένα προβληματικό πολυκομματικό σύστημα, το σταδιακό άνοιγμα της τουρκικής οικονομίας και την τεράστια πληθυσμιακή μετακίνηση από την επαρχία προς τα αστικά κέντρα και το εξωτερικό. Στο πλαίσιο αυτό, παρουσιάζεται και η διαμόρφωση του μεταπολεμικού φοιτητικού κινήματος. Αυτή συντελείται αρχικά στο πλαίσιο του τουρκικού εθνικισμού, στις κινητοποιήσεις για το Κυπριακό. Με τη στροφή, όμως, της κυβέρνησης Μεντερές προς αυταρχικές πολιτικές διακυβέρνησης, την επανεμφάνιση δυνάμεων του πολιτικού Ισλάμ και την κυβερνητική προσπάθεια ελέγχου των πανεπιστημίων, οι φοιτητικές οργανώσεις κινητοποιούνται εναντίον της κυβέρνησης, την οποία εγκαλούν για προδοσία των κεμαλικών αρχών, προσφέροντας έτσι νομιμοποίηση στην επέμβαση του στρατού και την πτώση του Μεντερές το 1960.

Τα επόμενα τρία κεφάλαια εστιάζουν στο φοιτητικό κίνημα κατά τη «μακρά δεκαετία του 1960» και ξεκάθαρα αποτελούν τον πυρήνα και τη σημαντικότερη συνεισφορά του βιβλίου. Η επονομαζόμενη και Δεύτερη Τουρκική Δημοκρατία (1960-1980) αποτέλεσε μια εικοσαετία βαθιών πολιτικών, κοινωνικών και ιδεολογικών μετασχηματισμών που, μαζί με τρία πραξικοπήματα, σημάδευσαν ανεξίτηλα την τουρκική πολιτική και κοινωνία έκτοτε. Νέες δυνάμεις εμφανίστηκαν δυναμικά στο προσκήνιο την επαύριο του πραξικοπήματος του 1960 και του φιλελεύθερου συντάγματος του 1961. Δίπλα στους παλαιούς πολιτικούς σχηματισμούς, εμφανίστηκαν δυναμικά πολιτικά κόμματα και οργανώσεις στον χώρο της αριστεράς, της εθνικιστικής δεξιάς, αλλά και του πολιτικού Ισλάμ. Παράλληλες δυναμικές παρατηρήθηκαν και στον χώρο του φοιτητικού κινήματος. Ακολουθώντας δυναμικές που είχαν ξεκινήσει από την προηγούμενη δεκαετία, το φοιτητικό κίνημα μαζικοποιήθηκε, πολιτικοποιήθηκε και μεγάλα κομμάτια του χειραφετήθηκαν από τον κεμαλικό εθνικισμό. Από τα μέσα δε της δεκαετίας του 1960, ένα μεγάλο μέρος του κινήθηκε προς τα αριστερά, στις οργανώσεις της αναπτυσσόμενης τουρκικής αριστεράς.

Το «τουρκικό ’68» επηρεάστηκε άμεσα από τα διεθνή κινήματα της περιόδου και έκφρασε έναν έντονο αντιαμερικανισμό και αντιιμπεριαλισμό, καθώς και ταύτιση με τα απελευθερωτικά κινήματα του «τρίτου κόσμου». Στo πλαίσιo της μαζικοποίησης του φοιτητικού κινήματος και της ριζοσπαστικοποίησης της νεολαίας, σε συνθήκες έντονου αντικομμουνισμού και αύξησης των συγκρούσεων και της βίας μεταξύ των δυνάμεων καταστολής και αριστερών και δεξιών ομάδων, δημιουργήθηκαν στα τέλη της δεκαετίας οι πρώτες ομάδες ένοπλου αγώνα.

Οι διασπάσεις εντός του αριστερού χώρου και η καταστολή που επέφερε το πραξικόπημα του 1971 επέδρασαν καθοριστικά στην εξέλιξη του φοιτητικού/νεολαιίστικου κινήματος. Στις συνθήκες αυτές το φοιτητικό κίνημα στράφηκε πιο έντονα προς τον ένοπλο αγώνα. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 οι συγκρούσεις μεταξύ νέων και πιο ριζοσπαστικών αριστερών και δεξιών ομάδων έλαβαν σχεδόν μορφή εμφύλιας σύγκρουσης, με χιλιάδες απώλειες εκατέρωθεν. Το πραξικόπημα του 1980 έδωσε βίαιο τέλος στις συγκρούσεις, αλλά και στο φοιτητικό κίνημα, εγκαθιδρύοντας ένα καθεστώς στρατιωτικής κηδεμονίας, η έξοδος από το οποίο θα διαρκέσει χρόνια.

Σημαντικό προτέρημα του βιβλίου αποτελεί η έμφαση στη διεθνική πλευρά του «τουρκικού ’68». Ο Χριστοφής πολύ εύστοχα προσεγγίζει το τουρκικό φοιτητικό κίνημα των δεκαετιών 1960 και 1970 στο αναλυτικό πλαίσιο των Long Sixties, των νεανικών εξεγέρσεων διεθνώς, και όχι απλά ως ένα κομμάτι της ιστορίας της Τουρκίας ή της τουρκικής αριστεράς. Αντίθετα, η ανάλυσή του τονίζει τη δυναμική του φοιτητικού κινήματος στο πλαίσιο της μεταπολεμικής τουρκικής ιστορίας και το αντιμετωπίζει ως πολιτική δύναμη που επηρέασε τις πολιτικές και ιδεολογικές εξελίξεις της περιόδου. Τέλος, το πλούσιο παράρτημα του βιβλίου περιέχει πληροφορίες για σημαντικές προσωπικοτήτες της τουρκικής αριστεράς και του φοιτητικού κινήματος, ένα διάγραμμα με την εξέλιξη των αριστερών οργανώσεων και μια λίστα των δράσεων των δύο σημαντικότερων αριστερών οργανώσεων τη δεκαετία του 1970.

* Ο Αλέξανδρος Λάμπρου είναι ιστορικός στο Πανεπιστήμιο του Μάρμπουργκ