Ο Μπόρχες για τον Δάντη

(Δύο σημειώσεις, στα 700 χρόνια από τον θάνατο του Δάντη)

Του Φοίβου Γκικόπουλου*

Ανάμεσα στα τελευταία έργα που σχεδίαζε ο Μπόρχες και δημοσιεύθηκαν όσο ζούσε, τα Εννέα δοκίμια για τον Δάντη, κυκλοφόρησαν στη Μαδρίτη στις 18 Μαΐου 1982 στη σειρά «Selecciones Austral» του εκδοτικού οίκου Espasa Calpe. Ο τόμος, μικρού σχήματος, συνοδεύεται από δώδεκα εικονογραφίες της Θείας Κωμωδίας του Ουίλλιαμ Μπλαίηκ, συγγραφέα πολύ αγαπητού στον Μπόρχες, και από δύο εισαγωγικά δοκίμια των Μάρκος Ρικάρντο Μπαρνατάν και Μανουέλ Άρτσε.

Όπως σχεδόν σε όλα τα βιβλία του Μπόρχες, Εννέα δοκίμια για τον Δάντη περιέχουν κείμενα που έχουν ήδη δημοσιευθεί, αλλά σ’ αυτή την περίπτωση η συλλογή τους έγινε με ιδιαίτερη καθυστέρηση. Οκτώ από τα δέκα κείμενα που το αποτελούν γράφτηκαν πράγματι, κατά μέσο όρο, πριν από τριάντα χρόνια, ενώ είναι αδύνατον να βεβαιωθούμε (ο τόμος δεν έχει τη συνήθη παρουσίαση του συγγραφέα) αν και κατά πόσο θα δημοσιευθούν τα άλλα δύο δοκίμια (Καθαρτήριο, 1, 13 και Το τελευταίο χαμόγελο της Βεατρίκης), ανέκδοτα τη στιγμή της κυκλοφορίας του βιβλίου.

Το 1949 ο εκδότης Jakson του Μπουένος Άιρες ζήτησε από τον Μπόρχες να γράψει ένα εισαγωγικό δοκίμιο για την έκδοση της Θείας Κωμωδίας, σε μετάφραση του Καϊετάνο Ροσσέλ και σχόλια του Ναρτσίσο Μπρούτσι Κόστας. Ο Μπόρχες έγραψε μία Εισαγωγική μελέτη είκοσι περίπου σελίδων, χωρισμένη σε εννέα μέρη, σχετικά με την ημερομηνία σύνθεσης του ποιήματος, τον τίτλο, την τοπογραφία των υπερκόσμιων βασιλείων, τη χρονολογία του ταξιδιού του Δάντη, το συμβολισμό του έργου, τις καλύτερες εκδόσεις και, στα τελευταία τρία, τα ειδικά επεισόδια της Κωμωδίας: το «τρελό ταξίδι» του Οδυσσέα, το θάνατο του Ουγκολίνο, και τη συνάντηση, στον Παράδεισο, του Δάντη με τη Βεατρίκη. Αυτά τα τελευταία κομμάτια είναι τα πιο ενδιαφέροντα του δοκιμίου, που έχει έναν πληροφοριακό χαρακτήρα. Αυτό πιθανόν να οφείλεται στο γεγονός ότι δεν ανήκουν στην γένεση της Εισαγωγικής μελέτης αλλά είναι προγενέστερα και αυτόνομα: και τα τρία, πράγματι, είχαν δημοσιευθεί, ανάμεσα στον Μάιο και τον Οκτώβριο του προηγούμενου χρόνου, στις σελίδες της μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδας του Μπουένος Άιρες «La Naciòn».

***

Για τον Δάντη, όπως και για πολλούς άλλους συγγραφείς, ο Μπόρχες αποδείχθηκε ικανός να μας πει αυτά που αλλού δεν θα μπορούσαμε να βρούμε, αλλά κυρίως να μας τα πει ξεκινώντας από θέσεις και οπτικές γωνίες προσιτές μόνο σ’ αυτόν. Προσανατολισμένη προς ένα είδος «αθωότητας», η ανάγνωσή του της Κωμωδίας («το καλύτερο βιβλίο που γράφτηκε από άνθρωπο») κινείται πράγματι ανάμεσα σε λεπτομέρειες, εντυπώσεις, ερεθίσματα της φαντασίας για να προτείνει, με πολλαπλές λογοτεχνικές αναφορές, υποθέσεις συχνά εκκεντρικές κι ένα βλέμμα μοναδικό και προσωπικό. Σ’ αυτές τις σελίδες, άξιες των καλύτερων δοκιμίων από τις Άλλες διερευνήσεις (1952), ο Μπόρχες διαβλέπει στο τελευταίο ταξίδι του Οδυσσέα «τη διαδικασία μιας απόκρυφης και περίπλοκης αυτοκτονίας» όμοια μ’ εκείνη του καπετάνιου Αχάμπ στο Μόμπυ Ντικ. Ανακαλύπτει στην Εκκλησιαστική ιστορία της Αγγλίας του Μπέντα του Ενάρετου οράματα προφητικά της Κωμωδίας, και στον απαστράπτοντα Αετό του δέκατου όγδοου τραγουδιού του Παράδεισου, συγγένειες με το περσικό Σιμούργκ. Στοχάζεται την αντιφατική ευσπλαχνία για τη Φραντσέσκα, και την εξηγεί ανακαλώντας τον Ρασκόλνικοφ από το Έγκλημα και τιμωρία και τον μεγάλο και άτυχο έρωτα για τη Βεατρίκη, θέμα στο οποίο αναγνωρίζει την αληθινή γένεση του έργου. «Μετά το θάνατο της Βεατρίκης, όταν η Βεατρίκη χάθηκε για πάντα, ο Δάντης έπαιξε με την επινόηση της επανάκτησης, για να μετριάσει τη θλίψη του. Προσωπικά πιστεύω ότι κατασκεύασε το τριπλό αρχιτεκτόνημα του ποιήματός του για να εισάγει αυτή τη συνάντηση».

Ακριβώς αυτή η ανάγνωση του Μπόρχες ανοίγει απρόβλεπτα παράθυρα σ’ ένα κείμενο για το οποίο όλοι νομίζαμε ότι ξέραμε τα πάντα και μας αποκαλύπτει πτυχές που ούτε οι ειδικοί είχαν εντοπίσει.

Το γεγονός είναι ότι ο Μπόρχες διαβάζει την ποίηση του Δάντη σαν να την ξανάγραφε ο ίδιος, κάθε απόχρωση του δαντικού κειμένου έχει, για τον συγγραφέα του Το Άλεφ (1945), μια ανεξερεύνητη ως τώρα φόρτιση αντήχησης. Το παιχνίδι με τους καθρέφτες, στο οποίο ο Μπόρχες είναι δεξιοτέχνης, διαθλάται στο παιχνίδι με τα τρίστιχα που στέλνουν το ένα στο άλλο ένα εκτυφλωτικό φως: του Μπόρχες βέβαια, αλλά που προκάλεσε ο Δάντης.

*Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής ΑΠΘ

Ηλίας Παπαηλιάκης, Ο αριστερός φρουρός, 100 x 65,5 x 16,5 εκ.