Κατάδυση στη μνήμη

Άποψη της έκθεσης του Ηλία Παπαηλιάκη «Τα θεωρητικά αντικείμενα: Έργα 2017-2020» στην Πινακοθήκη Δήμου Αθηναίων

Της Ζέτας Παπανδρέου*

ΝΤΟΝΑ-ΛΙΛΙΑΝ ΚΑΠΟΝ, Το αίνιγμα. Από τον Τόμας Μπέκετ στην Αθήνα του 21ου αιώνα, Πρόλογος: Γιώργος Κόκκινος, Εκδόσεις Καπόν, σελ. 231

Στον μακρινό απόηχο της έκρηξης πολλαπλών εκφράσεων συλλογικής μνήμης που σημάδεψε την Ευρώπη στις δεκαετίες του 1970, του 1980 και του 1990 (τέλος της αποικιοκρατίας και των καθεστώτων του υπαρκτού σοσιαλισμού), με συνέπεια την ανάδυση και της οικογενειακής μνήμης, έρχεται να εγγραφεί το βιβλίο της Ντόνα-Λίλιαν Καπόν.

Φυλλομετρώντας το βιβλίο, συντελέστηκε η πρώτη γνωριμία μαζί του. Γενναιόδωρες οι εκδόσεις Καπόν, χαρτί πολύτιμο στην αφή και με αισθητική αρτιότητα ενταγμένες στις σελίδες πρωτογενείς πηγές, οι οποίες ιστορικά τεκμηριώνουν τη διασπορά της οικογένειας Minerbi/ο. Ο πρόλογος Γιώργου Κόκκινου συνιστά μια καίρια ανάλυση για το τι σηματοδοτεί, ιστορικά και ψυχοδιανοητικά, η έρευνα της Καπόν σχετικά με το οικογενειακό της δέντρο και γενικότερα τη διάσωση της πολιτισμικής κληρονομιάς του ελληνικού εβραϊσμού.

Η εραλδική μελέτη της Ντόνα-Λίλιαν Καπόν (διεξοδική έρευνα διαφορετικών οικογενειακών θυρεών), σε συνδυασμό με τη μελέτη πλήθους πηγών, την κατέστησε ασφαλή γνώστρια του γενεαλογικού δέντρου της οικογένειάς της σε βάθος αρκετών αιώνων. Με την αναζήτηση αυτών των τόσο μακρινών ριζών αναδύθηκε η μνήμη αυτής της οικογένειας, η μνήμη των γεγονότων, όπως στο πέρασμα των αιώνων θεσμοθετήθηκε και παγιώθηκε. Ο Γιαν Άσμαν έχει επισημάνει τη σημασία της πολιτισμικής μνήμης στη συνοχή των μελών της κοινότητας, όταν το αφήγημά της σταδιακά αποκρυσταλλώνεται και η ταυτότητα επανακαθορίζεται από αυτήν.

Στην Ελλάδα οικογένειες Μινέρμπο έζησαν στα Επτάνησα, την Κρήτη, τον Πειραιά και την Αθήνα. Οι περιγραφές στη συνέχεια του βιβλίου έχουν αντικείμενο αγαπημένα συγγενικά πρόσωπα, συχνά σε συνάρτηση με την επικοινωνιακή μνήμη της οικογένειας. Η έρευνα πλέον έχει δυναμική τεσσάρων - πέντε γενεών, συνεπώς ο αφηγηματικός τόνος γίνεται πιο προσωπικός και η γραφή της Καπόν, ούτως ή άλλως διαυγής και εκλεπτυσμένη, τώρα αποκτά αμεσότητα και, ενίοτε, έντονη γλαφυρότητα. Η θέση της ατομικής μνήμης αποδεικνύεται εξέχουσα, οι αναγνώστες γινόμαστε κοινωνοί της καθημερινής ζωής αυτών των ανθρώπων, προνομιούχοι θεατές των εκφάνσεων άλλοτε της εμβέλειας των οικογενειακών δικτύων, καθώς και της ταξικής θέσης και τοποθέτησης των μελών της οικογένειας αναφοράς, σε συνδυασμό με τις συνήθειες και τις πολιτισμικές τους πρακτικές, και άλλοτε των συναισθηματικών ή και νοητικών εντάσεων που κλόνιζαν πρόσκαιρα ή μόνιμα τις ισορροπίες.

Ο αβίαστος τρόπος με τον οποίο μας μεταφέρεται η καθημερινότητα, η πολυπλοκότητα αναφορικά με τη διασφάλιση της επιβίωσης εκείνους τους καιρούς, σε συνδυασμό με την περιγραφή τρυφερών και όλο ζεστασιά στιγμιότυπων, παρέχουν πολύτιμο υλικό μικροϊστορίας, το οποίο αντικατοπτρίζει την κοινωνική και οικονομική ζωή της κρητικής εβραϊκής κοινότητας. Οι περίπατοι της παιδικής μας ηλικίας αποτελούν το αδούλευτο υλικό της ευφυΐας μας, έχει αναφέρει χαρακτηριστικά ο εθνολόγος Μπρους Τσάτουιν. Ο τρόπος που εκτυλίσσει η Καπόν το αφήγημα ζωής της συνδέεται σίγουρα με τους περιπάτους, τις εκδρομές και τα ταξίδια των παιδικών της χρόνων, κυρίως με τους μήνες της θερινής ραστώνης και της παιδικής περιέργειας, τότε που ήταν μόνιμη παραθερίστρια στην πόλη των Χανίων. Αβίαστα γινόμαστε μάρτυρες της διάστασης που είχε η ψυχαγωγία και της οργανικής σύνδεσης της μνήμης με τη γευστική παρακαταθήκη που αποτελούσε τμήμα της κοινωνικοποίησης και της κουλτούρας της και ήταν σύμφυτη με τις διακοπές στην Κρήτη του 20ού αιώνα. Τότε που η μικρή Ντόνα-Λίλιαν απολάμβανε «τα καλοκαιρινά βράδια φρέσκα αμύγδαλα πάνω σε κληματόφυλλα με πάγο που πουλούσαν πλανόδιοι μικροπωλητές».

Η επικοινωνιακή μνήμη μάς παρουσιάζει την πορεία της οικογένειας που αναπόφευκτα την άγγιξε το αδιανόητο του Ολοκαυτώματος. Ως ιστορικός της μνήμης, η συγγραφέας παρακολουθεί με ψυχραιμία και εξετάζει τους πολυπρισματικούς τρόπους που αυτή δομείται. Ορατός ο εκτοπισμός, οι συστηματικές διώξεις κατά των Εβραίων της Αθήνας. Έμπρακτη η αλληλεγγύη και η βοήθεια προς τον διωκόμενο πληθυσμό, με πλαστές ταυτότητες. Όσοι τα κατάφεραν, έζησαν κρυμμένοι σε σπίτια ορθοδόξων. Ωστόσο, στον αντίποδα της αλληλοϋποστήριξης, δεν λείπει από την αφήγηση της Καπόν και περιστατικό εκβιασμού από άτομο που είχε αναγνωρίσει μέλη της «κρυμμένης οικογένειάς της». Αργότερα, στον Εμφύλιο, πρώην «κρυμμένοι άνθρωποι της Κατοχής», όπως η Μαφάλντα Καπόν, είχαν το ψυχικό σθένος να περιθάλψουν κυνηγημένους αριστερούς, έχοντας ισχυρό το βίωμα της σημασίας της διάσωσης ανθρώπινων ζωών με ηθικό γνώμονα την αλληλεγγύη και με τίμημα την αυτοθυσία.

Άλλοτε με τρυφερότητα και χιούμορ και κάποιες άλλες φορές με έναν αξιοπρεπή λυγμό, μας παρουσιάζει η Ντόνα-Λίλιαν Καπόν τη συνύπαρξή της με τους ανθρώπους του οικογενειακού της περιβάλλοντος, αλλά και την τύχη των συγγενών της ή μελών της εβραϊκής κοινότητας. Προσεκτική και μετρημένη η εξιστόρηση, μοιάζει να απεύχεται, και το πετυχαίνει, οποιεσδήποτε εκφράσεις «καθήκοντος μνήμης». Υπάρχουν στην ιστορία παραδείγματα με τα οποία διαπιστώνουμε ότι απόγονοι των θυμάτων των ναζί προσπαθούν να εμποδίσουν τη διαγενεακή μετάδοση του τραύματος, μετασχηματίζοντας τις βίαιες τραυματικές εμπειρίες που υπέστησαν οι πρόγονοί τους σε πολιτικές ενέργειες ηθικής αποκατάστασης των θυμάτων. Ως γενική γραμματέας του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συμβουλίου Ελλάδος και σε συνεργασία με τον Δήμο Χανίων, η Καπόν αγωνίστηκε για την ανέγερση μνημείου αφιερωμένου στα θύματα του «Τάναϊς», του ελληνικού φορτηγού πλοίου που κατασχέθηκε από τις γερμανικές δυνάμεις Κατοχής και στις 9 Ιουνίου 1944 τορπιλίστηκε από ένα υποβρύχιο του Βρετανικού Βασιλικού Πολεμικού Ναυτικού, «παρασύροντας στον βυθό όλους εκείνους τους οποίους οι Γερμανοί αρνήθηκαν να ξεκλειδώσουν από τα αμπάρια». Επίσης, η Ντόνα-Λίλιαν Καπόν ήταν πρωτεργάτρια της διάσωσης και αναστήλωσης της Συναγωγής Ετζ Χαΐμ στον Δήμο Χανίων.

Καμιά φορά τα βιβλία μάς συντροφεύουν πριν ακόμα τα διαβάσουμε, ενδεχομένως επειδή διαισθανόμαστε ότι θα λειτουργήσουν ως επιτομή της αφήγησης όχι «χαμένων» αλλά, αντίθετα, ηθικά «κερδισμένων» ζωών. Αυτό συμβαίνει με το βιβλίο που παρουσιάζουμε. Επιπλέον, Το αίνιγμα, εκτός από την ενδιαφέρουσα εξιστόρησή του για τις τύχες του ελληνικού εβραϊσμού, μας κάνει θεατές ορισμένων λιγότερο φωτισμένων στο δημόσιο λόγο όψεων του γοητευτικού ψηφιδωτού του νεότερου και σύγχρονου ελληνισμού.

* Η Ζέτα Παπανδρέου διδάσκει Δημόσια Ιστορία στο ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Αιγαίου