Η πόλη του Πειραιά

Της Μαρίας Μοίρα*

ΝΙΚΟΣ ΜΠΕΛΑΒΙΛΑΣ, Ιστορία της πόλης του Πειραιά. 19ος και 20ός αιώνας, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 599

Όχι, ο Πειραιάς δεν είναι μια ακόμη συνοικία της Αθήνας, ούτε απλά και μόνον το επίνειό της, από το οποίο αναχωρούν κάτοικοι και επισκέπτες της αττικής γης το καλοκαίρι ομαδόν, με τα πλοία της γραμμής προς τους νησιωτικούς προορισμούς. Αποτελεί μια σφύζουσα από ζωή και αντιθέσεις θαλασσινή πόλη, ένα υπερτοπικής σημασίας μεσογειακό λιμάνι με γεωφυσική ιδιομορφία και εκτεταμένη δαντελωτή ακτογραμμή, ένα μείζονος εθνικής σημασίας πολιτισμικό και κοινωνικό αστικό κέντρο, το οποίο επιτέλεσε έναν σημαντικό ρόλο στην οικονομική ανάπτυξη και την εκβιομηχάνιση της χώρας.

Ο Νίκος Μπελαβίλας ξεκινά την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη του με την προφανή αλλά αναγκαία αυτή διαπίστωση, που διατρανώνει την ουσιαστική και διοικητική αυτονομία του Πειραιά. Της γοητευτικής παράλιας πόλης, που η γέννησή της συμπίπτει με την ίδρυση του μετεπαναστατικού ελληνικού κράτους και την επιλογή της νέας πρωτεύουσας στην θέση της αρχαίας Αθήνας. Μιας πόλης, η οποία σχεδιάστηκε και χωροθετήθηκε δίπλα στη θάλασσα, σύμφωνα με τις αποφάσεις του Όθωνα και τις ανάγκες του νεοσύστατου κράτους, με πυρήνα τον βαθύ κόλπο της πειραϊκής χερσονήσου, στην θέση του αρχαίου ερειπωμένου οικισμού και γύρω από τις ταπεινές μεσαιωνικές λιμενικές εγκαταστάσεις, οι οποίες πλαισίωναν το φυσικό αυτό αγκυροβόλιο. Τοποθεσία η οποία θα προσέφερε στην νέα αθηναϊκή πρωτεύουσα την αναγκαία διασύνδεση με τη θάλασσα και τις απαιτούμενες υποδομές για την ανάπτυξη των ναυτιλιακών και εμπορικών δραστηριοτήτων της.

Μια ενδελεχής ιστοριογραφική εποπτεία της διαδρομής της πόλης στον χρόνο, με επιστημονική ακρίβεια και μεθοδολογική συνέπεια, αλλά ταυτόχρονα μια γλαφυρή πολυσυλλεκτική αφήγηση που ανατέμνει πτυχές και όψεις, εξετάζει περιοχές, τοπωνύμια και τοπόσημα, αναλύει συμβάντα και γεγονότα, κατασκευάζοντας ένα διεισδυτικό αστικό πορτραίτο της πολύτροπης και πολυσχιδούς αυτής πόλης, που υπήρξε και παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη με την Αθήνα. Της πόλης με τα πολλά διακριτά πρόσωπα και τα αφανή και αδιόρατα προσωπεία, η οποία παρά τις ανομοιογένειες και τις ταξικές διαφορές όσων την κατοικούν μέχρι σήμερα, διατηρεί αρραγή τον ενιαίο της χαρακτήρα.

Ένα εξαιρετικά επίκαιρο ερευνητικό εγχείρημα από τον Πειραιώτη Νίκο Μπελαβίλα, καθηγητή της Αρχιτεκτονικής Σχολής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, αρχιτέκτονα και πολεοδόμο, ο οποίος ασχολείται με θέματα αστικού περιβάλλοντος σε ακαδημαϊκό πλαίσιο. Διερευνά επισταμένα την ιστορία των πόλεων-λιμένων των νησιών του Αιγαίου πελάγους, αναλύοντας τις συντακτικές δομές, τις κοινωνικοπολιτικές τροπές και το διαχρονικό αποτύπωμα της ανθρώπινης κατοίκησης. Η μελέτη χρησιμοποιεί και παρουσιάζει ένα πολυειδές ιστορικό, αρχειακό και πραγματολογικό υλικό, που αντλείται από πολλαπλά τεκμήρια και επιστημονικές έρευνες πεδίου: χάρτες και τοπογραφήσεις φωτογραφίες και ζωγραφικούς πίνακες, λογοτεχνικά κείμενα, στατιστικά στοιχεία, απογραφές πληθυσμού, κρατικές αναφορές, διοικητικά έγγραφα κλπ. Η χωρική αποτίμηση εδράζεται στην αρχιτεκτονική θεωρία και εκκινεί από αυτήν, αλλά χρησιμοποιεί εκ παραλλήλου με ιδιαίτερη ευαισθησία και γνώση, φιλοσοφικά ερείσματα, ανθρωπολογικά εργαλεία, αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές παραδοχές, περιβαλλοντολογικές διαπιστώσεις και κοινωνικοπολιτικές πρακτικές, για να προσεγγίσει την εξελικτική δυναμική και την ιδιομορφία των πειραϊκών αστικών φαινομένων. Της πόλης που «μέσα στους δύο αιώνες της ιστορίας της απλώθηκε σε όλο το μήκος της ακτής από το Φάληρο ως το Πέραμα και ως τις παρυφές του Αιγάλεω με μισό εκατομμύριο κατοίκους και μια ταυτότητα ιδιαίτερη».

Ο γοητευτικός χαρακτήρας, των πολυεστιακών, πολύσημων και πολυδύναμων πόλεων οφείλεται στην συγκέντρωση διακριτών στοιχείων. Την πρόσμειξη υποδομών και κτιρίων, μνημείων και τοποσήμων, μικροϊστοριών και συλλογικών αφηγήσεων, δράσεων και αισθητηριακών προσλήψεων. Από την ώσμωση ενός ετερογενούς υλικού το οποίο αναδεικνύει την ιστορική τους πορεία και αποκαλύπτει το χωροχρονικό τους βάθος. Υπό αυτό το πρίσμα ο συγγραφέας περιηγείται την πόλη του Πειραιά και ξεναγεί τον αναγνώστη, όχι μόνον στις πλούσιες συνοικίες των ευκατάστατων επιφανών αστών του 19ου αιώνα, αλλά και στις ταλαιπωρημένες από την φτώχεια και την βιομηχανική ρύπανση γειτονιές των προσφύγων και των οικονομικών μεταναστών. Εκκινεί από τα μεγαλόσχημα νεοκλασικά μέγαρα για να καταλήξει στις παράγκες των ξεριζωμένων και τις εργατικές κατοικίες. Ρίχνει φως στις πειραϊκές βιομηχανικές ζώνες, στα ακμάζοντα βιομηχανικά συγκροτήματα που συνετέλεσαν στην ανάπτυξη και ωρίμανση της πόλης, αλλά και στην λειτουργία του λιμανιού και την μυστηριακή σκοτεινή γοητεία των κακόφημων περιοχών με τα πορνεία και τους χώρους διασκέδασης.

Η διακριτή φυσιογνωμία του πειραϊκού άστεως αναδύεται μέσα από την συναίρεση της πραγματικότητας και των μυθικών προσλήψεων, του παρόντος και του παρελθόντος, της μνήμης και της ιστορίας. Όλων όσα αποκαλύπτουν, όχι την «κυριολεξία» της αρχιτεκτονικής μορφής, της συντακτικής δομής και της πολεοδομικής οργάνωσης της πόλης, αλλά το παλίμψηστο της βιωμένης εμπειρίας. Όλων όσα συγκροτούν, όχι την μονολογική γραμμική περιγραφή των ιστορικών γεγονότων και των αστικών συντελεστών στην σύνθεση του πληθυσμού και τις εμπορικές και βιομηχανικές δραστηριότητες, αλλά την πολυφωνική μη γραμμική αφήγηση, η οποία ιχνηλατεί τις ασυνέχειες, τις ρήξεις και τις τομές στο πειραϊκό τοπίο με πρόθεση να αναδείξει τις αντιθέσεις και τις ετεροτοπίες. Ο συγγραφέας φιλοτεχνεί με ζέση, ενδελεχή γνώση και ενάργεια το ψυχογράφημα μιας πόλης, η οποία αναπτύχθηκε με εξαιρετική δυναμική τους δύο παρελθόντες αιώνες, όχι πάντα με σταθερά και ελεγχόμενα βήματα. Που φιλοξένησε μεγάλα πλήθη προσφύγων με επακόλουθο την εκτεταμένη και άναρχη ανοικοδόμηση. Που βρέθηκε στο επίκεντρο της εκβιομηχάνισης και δέχτηκε βαρύ το πλήγμα της αποβιομηχάνισης και της ερήμωσης εργοστασίων και ολόκληρων εμπορικών κλάδων. Μιας πόλης που δημιουργήθηκε και πορεύεται στο χρόνο άρρηκτα και οργανικά δεμένη με το λιμάνι της και όσα απορρέουν από την ύπαρξη και την λειτουργία του, η οποία γιγαντώθηκε τα τελευταία χρόνια.

Στο ενδιαφέρον, ως μεθοδολογική συγκρότηση αλλά και ως αναγνωστική εμπειρία, βιβλίο του Νίκου Μπελαβίλα ανασύρονται από ένα διεπιστημονικό περιβάλλον και κατατίθενται οι κύριοι άξονες ανάπτυξης της αφήγησης: η πόλη, το λιμάνι και η βιομηχανία. Γύρω τους περιδινείται η ιστορία της στρατηγικής ραγδαίας οικιστικής ανάπτυξης του Πειραιά, ως αδιαίρετης ενότητας με την πόλη της Αθήνας και σημαίνοντος οικιστικού διπόλου. Στις εννέα θεματικές ενότητες του βιβλίου οργανώνεται η ιστοριογραφική αφήγηση με χρονολογική δεσπόζουσα από τις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα έως τα τέλη του 20ού, παρουσιάζοντας την απαρχή της νέας πόλης και τους μετασχηματισμούς της στον χώρο, αναλύοντας τον τρόπο σύνταξης και σχεδιαστικής ανάπτυξης «μπροστά και πίσω από την αίγλη του θαλασσίου μετώπου». Το παρόν βιβλίο όμως εξετάζει τις νεοκλασικές κατοικίες και τα αρχοντικά μέγαρα δίπλα στην θάλασσα, όλα όσα συνέθεταν την μαγευτική σκηνογραφία που αναπολεί με νοσταλγία ο Τσαρούχης, παράλληλα με το βορειοδυτικό πέταλο, που περιελάμβανε τις λαϊκές συνοικίες, τις εργατουπόλεις και τα παραπήγματα, που έδιναν στέγη στις προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές και διπλασίασαν την πόλη στο Μεσοπόλεμο. Τα Καμίνια, την Δραπετσώνα, το Πέραμα την Κοκκινιά, τον Κορυδαλλό, συνοικίες που στην μεταπολίτευση έρχονταν για πρώτη φορά στο φως, καθώς η Αριστερά και η διανόηση ανακάλυπτε έναν άλλο, απόβλητο αλλά μυστηριακό Πειραιά, με ευγενή ψυχή, ανόθευτο συναίσθημα και ατόφιο χαρακτήρα. Περιγράφει την ακμή της πόλης με την βιομηχανική άνθηση και την χωροθεσία των εργοστασίων στους κεντρικούς οδικούς άξονες, τις πληγές του πολέμου, τους βομβαρδισμούς, τον πειραϊκό Δεκέμβρη και το μπλόκο της Κοκκινιάς, αλλά και τις καταστροφές που προήλθαν από τους εκσυγχρονιστικούς μεγαλοϊδεατισμούς της δημαρχείας Σκυλίτση και της χούντας, τα αρχαιολογικά ευρήματα με τα οποία διασταυρώνονταν η ανοικοδόμηση της πόλης ή τους δραματικούς μετασχηματισμούς του Φαληρικού Όρμου.

Το παρόν εγχείρημα συγκροτεί μια αναστοχαστική περιπλάνηση στον πολύπλευρο και συγκρουσιακό χαρακτήρα της πόλης του Πειραιά, μια διερεύνηση με διεπιστημονικά εργαλεία, η οποία ανασυνθέτει το παλίμψηστο του αστικού χώρου, διάστικτου με τα ίχνη της πολυπολιτισμικής γεωιστορίας, με τα αποτυπώματα πολλαπλών ιστοριών κατοίκησης, διαφορετικών ιδεολογικών χρήσεων, ερμηνειών, επιμειξιών και συγχωνεύσεων.

Ένα ευανάγνωστο αφήγημα για την πόλη-λιμάνι του Πειραιά, με πολλούς αποδέκτες, επιστήμονες συναφών γνωστικών πεδίων, αλλά και απλούς αναγνώστες που γοητεύονται από την μυθολογία και τις άγνωστες μυθικές πτυχές του βίου των πόλεων. Μια ιστοριογραφία που αποτιμά το παρελθόν της πόλης, ενεργοποιεί τον διάλογο αναφορικά με την εξέλιξή της και γονιμοποιεί τον προβληματισμό γύρω από τις μελλοντικές προοπτικές ανασύνταξης, ανάκαμψης και αναπροσδιορισμού της φυσιογνωμίας της.

*Η Μαρία Μοίρα είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

Νίκος Παπαδημητρίου, “Carpet line series 4”, 2019, πλαστικός τάπητας και λάδι σε κοντραπλακέ, 20 x27 εκ.