Μπροστά στο θάνατο

Νίκος Παπαδημητρίου, “Defence”, 2021, 7 ζωγραφισμένα χαρτιά canson και ακρυλικά γκουάς μεγέθους Α4 (έκαστο)

Της Βέρας Παύλου*

NORBERT ELIAS, Η μοναξιά των ετοιμοθάνατων, μετάφραση Μηνάς Κοντός, Γιώργος Μερτίκας, εκδόσεις Κουκκίδα, σελ. 108

“Οι άνθρωποι ποτέ πριν δεν πέθαιναν τόσο αθόρυβα και υγιεινά όσο σήμερα, και ποτέ σε κοινωνικές καταστάσεις που υποθάλπουν τόσο πολύ τη μοναξιά». Αυτή η φράση του κορυφαίου κοινωνιολόγου Νόρμπερτ Ελίας, αν και αποτυπωμένη σε κείμενο του 1985 με τίτλο Το γήρας και ο θάνατος, αποτελεί την επιτομή της εποχής της πανδημίας. Οι άνθρωποι πεθαίνουν σε θαλάμους Εντατικής, με όλα τα πρωτόκολλα, μόνοι, αφού έχουν διασχίσει την περίοδο της νόσου απομονωμένοι και αποκαλούμενοι «μολυσμένοι». Οι δικοί τους άνθρωποι εκτός της στενής οικογένειας, οι φίλοι, η κοινότητα, δεν μπορούν να τους ακολουθήσουν στην τελευταία τους κατοικία. Στις χειρότερες των περιπτώσεων θάβονται σε μαζικούς τάφους, ανώνυμα και αθόρυβα. Η πανδημία ως συγκυρία αποτελεί το απόγειο του φιλελεύθερου πολιτισμού της νεωτερικότητας και της ατομικότητας, στην μεταμοντέρνα, μετανθρώπινη εκδοχή του.

Το πρώτο κείμενο του Ελίας, Η μοναξιά των ετοιμοθάνατων, αφορά στην ουσία του την προσέγγιση του ζητήματος του θανάτου στην σύγχρονη εποχή, διατρέχοντας τις κοινωνικές, φιλοσοφικές, ψυχαναλυτικές και ανθρωπολογικές του διαστάσεις. Πολύ καίρια η απόφανσή του ότι «ο θάνατος είναι ένα πρόβλημα των ζωντανών» και όχι όσων δεν είναι πλέον εν ζωή. «Ουσιαστικά δεν είναι ο θάνατος που δημιουργεί προβλήματα στους ανθρώπους αλλά η γνώση του θανάτου», που δεν υπάρχει στα ζώα, ενώ ο άνθρωπος με τις νοητικές του δυνάμεις έχει επίγνωση του επερχόμενου τέλους. Εδώ εμπεριέχεται και η ψυχική συνιστώσα. Αναφερόμενος στον Φρόυντ, επισημαίνει την απουσία της έννοιας του θανάτου στο ασυνείδητο που είναι «αθάνατο». Και άχρονο θα προσθέσουμε. Από τη μία πλευρά η ολοένα μεγαλύτερη γνώση που εντείνεται από τις εξελίξεις της επιστήμης γύρω από την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, σε συνδυασμό με τις ατομικές φαντασιώσεις γύρω από τον θάνατο που διογκώνεται καθώς στις σύγχρονες κοινωνίες της ατομικότητας εκλείπουν οι συλλογικές φαντασιώσεις που διαμεσολαβούνταν από τελετουργικά, γεννούν την «απώθηση» του θανάτου. Παλαιότερα ο θάνατος ήταν πιο επώδυνος, είχε όμως την συμμετοχή της οικογένειας και της κοινότητας η οποία περιέβαλλε τον ετοιμοθάνατο και τον συνόδευε ξενυχτώντας τον στο σπίτι μέχρι την τελευταία του κατοικία. Ο τρόπος αυτός εμπεριείχε την εξοικείωση που επηρέαζε και την ζωή των ανθρώπων στην συνέχεια. Αντίθετα ο μοναχικός θάνατος των σύγχρονων κοινωνιών, η απομάκρυνση με την υγειονομική μέριμνα από την σκηνή της κοινωνικής ζωής και ο άχρωμος τεχνικός τρόπος που φτάνει κάποιος από το νεκρικό κρεβάτι στον τάφο, τον καθιστά κάτι απόμακρο.

Σ’ αυτή την εποχή της απώθησης, «ο φόβος του θανάτου» διογκώνεται μέσα από τις διαρκείς πληροφορίες και εικόνες γι’ αυτόν∙ το αθάνατο εγώ αρνείται να πλησιάσει και να συνοδεύσει τον άνθρωπο στα τελευταία του. Υπάρχει «άρνηση να αντιμετωπίσει κανείς μ’ ευθύτητα την περατότητα της ατομικής ζωής, περιλαμβανομένης και της δικής του». Αποκρύπτεται από τα παιδιά ως συμβάν για να μην τραυματιστούν αλλά είναι πολύ σημαντικό το πώς κοινοποιείται και όχι η αποφυγή. Ο θάνατος στις μέρες μας έχει πάψει να είναι ένα ζήτημα της κοινότητας και ο καθένας προσπαθεί να βρει το νόημα για τον εαυτό του. Όμως το μοίρασμα, οι τελετές , η συλλογική μνήμη είναι αυτό που απαλύνει την αίσθηση της απώλειας και διατηρεί συμβολικά κάτι από το πρόσωπο αιώνια.

Υπάρχει συμβολική ζωή μετά θάνατον κατά τον Λακάν. Μέσα από το όνομα. Για να μπορέσει όμως να περάσει αυτό στο κοινωνικό πεδίο είναι απαραίτητο να αποδομηθεί το φαντασιακό εγώ και η παντοδυναμία του που κάνει άρνηση της έννοιας του τέλους. Ο προβληματισμός του Ελίας, πολυεπίπεδος και εξαιρετικά δομημένος, είναι ένας στοχασμός «θανάτου» με στόχο τη συμφιλίωση χάριν της ζωής. Η αποδοχή του θανάτου μας εξάγει από ένα άχρονο και στατικό φαντασιακό σύμπαν και εισάγει την έννοια της χρονικότητας στη ζωή, η οποία αποκτά ρυθμό, δυναμικότητα και πολλαπλασιάζεται εκθετικά η αίσθηση του εναπομείναντος χρόνου. Και για τους ετοιμοθάνατους. Η συνοδεία με ανθρώπινη παρουσία, φωνή, μοίρασμα, προβολή στο μέλλον δίνει φως. Το βιβλίο εκδίδεται σε μία μοναδική στιγμή. Το ύψιστο σημείο απώθησης και φόβου του θανάτου που αναδεικνύεται στην συγκυρία αυτή με την υπερπληροφόρηση, εγκυμονεί και το αντίστροφό του. Ο ιός είναι εδώ = ο θάνατος είναι εδώ∙ για να τον δούμε, να τον αποδεχθούμε και να ζήσουμε επιτέλους. Γίνεται ξανά ζήτημα της κοινότητας και μάλιστα της παγκόσμιας, και μας καλεί σε μια συλλογική επεξεργασία που θα μπορέσει να επανεκκινήσει την ζωή σε νέες κατευθύνσεις κοινωνικά, πολιτικά, ψυχικά. 

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια