Ιστορίες από το Αρχείο

Βιργινία Μαστρογιαννάκη & Κώστας Σαχπάζης, Δοκίμιο για την αδράνεια 1&2, 2021, 1. μάρμαρο 2. σαπούνι, άρωμα δάφνης, φύλλα χαρτιού

Του Δημήτρη Γλύστρα*

ΚΩΣΤΑΣ ΠΑΛΟΥΚΗΣ, Αρχειομαρξιστές. Οι άλλοι κομμουνιστές του Μεσοπολέμου, εκδόσεις Ασίνη, σελ. 584

Κοντεύουν εκατό χρόνια από τότε που η κομμουνιστική οργάνωση των αρχειομαρξιστών διαλύθηκε, παύοντας να αφήνει ενιαίο το αποτύπωμά της στην πολιτική και συνδικαλιστική ιστορία της Ελλάδας. Ωστόσο, τα συστατικά της μέρη και οι πολιτικοποιήσεις που παρήγαγε έμειναν παρατηρήσιμες έως την δεκαετία του 1970 και, μέσα από ποικίλους μετασχηματισμούς, ανιχνεύονται και σήμερα ως πρόγονοι της ελληνικής τροτσκιστικής αριστεράς.

Το βιβλίο του ιστορικού Κώστα Παλούκη αποτελεί μια πλήρη πραγματεία πάνω στην αρχειομαρξιστική οργάνωση αλλά και στους ίδιους τους ανθρώπους της∙ στην πολιτική αλλά και πολιτιστική τους ταυτότητα, την οποία διαμόρφωσε η δράση τους και οι απαντήσεις που κλήθηκαν να δώσουν σε φλέγοντα εγχώρια και διεθνή ζητήματα της πυκνής σε γεγονότα εποχής ανάμεσα στο 1920 και τα μέσα της δεκαετίας του 1930. Η δομή της οργάνωσης και ο τρόπος που αυτή στήνεται σταδιακά, μέσα σε καθεστώς ημιπαρανομίας, έχει τη δική της εξέλιξη, την οποία ο Παλούκης παρακολουθεί στενά, αποδελτιώνοντας σχολαστικά τον Τύπο της οργάνωσης και του ΚΚΕ, αλλά και διάφορες άλλες πηγές, όπως βιογραφίες στελεχών και αρχεία παλαιότερων μελετητών.

Μέσα από την ιστορία των αρχειομαρξιστών το βιβλίο παρακολουθεί σημεία καμπής του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος, τη συγκρότηση της εργατικής και, σε ένα βαθμό, ταξικής συνείδησης στον μεσοπολεμικό χρόνο. Βαδίζοντας στον δρόμο του E. P. Thomson, ο Παλούκης δεν αρκείται στην περιγραφή των πολιτκοϊδεολογικών χαρακτηριστικών της οργάνωσης, αλλά προσεγγίζει τα πεδία στα οποία οι αρχειομαρξιστές δραστηριοποιούνται με εργαλεία κοινωνικής και πολιτισμικής ιστορίας. Έτσι, μαζί με τις πληροφορίες για τις απεργίες και τις ακτιβιστικές δράσεις των ανθρώπων του Αρχείου, ο συγγραφέας παρουσιάζει τον τρόπο ζωής, τον χαρακτήρα των στελεχών, τον ηθικό τους κώδικα, καθώς και τις πραγματικά ρηξικέλευθες πρακτικές τους, όπως ο αρχειομαρξιστικός φεμινισμός, οι φυσιολατρικές πρωτοβουλίες και ο εργατικός αθλητισμός. Η επιλογή του συγγραφέα μοιάζει ακόμη πιο εύστοχη αν αναλογιστεί κανείς ότι βασικό σημείο της αρχικής διαφοροποίησης της ομάδας από το ΚΚΕ ήταν η πεποίθησή των επικεφαλής της ότι δεν είναι δυνατόν να εγείρονται επαναστατικά οι μάζες χωρίς πρώτα να έχει προηγηθεί η «διαφώτισή» τους. Άλλωστε, όπως μαθαίνουμε, το ίδιο το όνομα της ομάδας προήλθε από το ανάλογου περιεχομένου περιοδικό που εξέδιδε, με τίτλο Αρχείον Μαρξισμού.

Η υπό εξέταση περίοδος αντιστοιχεί στη γέννηση, την ακμή και τη διάλυση της ΚΟΜΛΕΑ, της αρχειομαρξιστικής οργάνωσης που αποτέλεσε φόβητρο για το νεαρό, τότε, ΚΚΕ. Συμπίπτει δε με τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής βιοτεχνικής - βιομηχανικής παραγωγής και τη μετάβαση, από τη συντεχνιακή συνδικαλιστική οργάνωση, στη βιομηχανική. Με φόντο τις εξελίξεις στο συνδικαλιστικό κίνημα, ΚΚΕ και αρχειομαρξιστές επιδόθηκαν σε απηνή μάχη για την ηγεμονία του χώρου, όπου κάθε κίνηση έδινε λαβή στον αντίπαλο για σκληρή ιδεολογική κριτική και αποτελούσε αφορμή για βίαιες συμπλοκές με νεκρούς και τραυματίες. Ακόμη πιο πίσω από το ελληνικό φόντο, σε ένα τρίτο επίπεδο, από τις σελίδες των Αρχειομαρξιστών παρακολουθούμε τις κινήσεις στη διεθνή σκακιέρα, εκεί όπου ο Λέων Τρότσκι πάλευε να κρατήσει και να αξιοποιήσει τα ερείσματά του στην Κουμμουνιστική Διεθνή και στο σοβιετικό Κόμμα. Η ΚΟΜΛΕΑ και η ηγετική φυσιογνωμία της, ο Δημήτρης Γιωτόπουλος, ανέπτυξαν στενή σχέση τόσο με τον ίδιο τον Τρότσκι όσο και με το όργανο που ήλεγχε, τη Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση. Οι ιδεολογικές εξαρτήσεις των εγχώριων οργανώσεων της αριστεράς από αντίστοιχες οργανώσεις ή κόμματα του εξωτερικού είναι κάτι συνηθισμένο. Εκείνο που κάνει τη μελέτη αυτή ιδιαίτερα χρήσιμη στο συγκεκριμένο πεδίο -ακόμη και αν αυτό δεν περιλαμβάνεται στις προθέσεις του συγγραφέα- είναι ότι από τις σελίδες του αναδύονται οι τρόποι με τους οποίους η έξωθεν επιρροή και η ιδεολογική κηδεμονία μεταφράζονταν σε καθημερινή πρακτική και οι αιτίες που η εγχώρια ιδεολογική παραγωγή έμενε συχνά λυμφατική.

Οι μελέτες αυτού του τύπου πάσχουν συνήθως από μια αμηχανία, η οποία προκύπτει από τις διαφορετικές πτυχές που ο μελετητής θέλει να παρουσιάσει, προκειμένου να επιτύχει μια προσέγγιση κατά το δυνατόν ολική. Όμως τα ερωτήματα της πολιτισμικής ιστορίας είναι δύσκολο να συνυπάρξουν με εκείνα της πολιτικής ή της ιδεολογικής οπτικής. Ο Παλούκης αντιμετωπίζει το μεθοδολογικό αυτό πρόβλημα παραθέτοντας μεγάλο όγκο ερευνητικού υλικού. Το πλήθος της πληροφορίας που περιέχεται στους Αρχειομαρξιστές μπορεί να κάνει σε κάποια σημεία το βιβλίο δύσχρηστο για τον αμύητο αναγνώστη. Τελικά, όμως, οι διαφορετικοί ερευνητικοί δρόμοι -κάθε ένας τους επαρκώς μελετημένος- δημιουργούν μια ενιαία σύνθεση, μέσω της οποίας ο αναγνώστης κατανοεί σφαιρικά όχι μόνο τι ήταν ο αρχειομαρξισμός αλλά και γιατί αξίζει να διαβάσει γι’ αυτόν σήμερα.

Το αρχειομαρξιστικό ρεύμα αντιμετωπίστηκε σχεδόν από όλους τους χώρους της αριστεράς ως ένα ηττημένο ρεύμα που θα ακολουθήσει το πεπρωμένο των ηττημένων και έτσι η μνήμη του αποβλήθηκε από το ιστορικό κάδρο, γράφει ο Παλούκης. Αν και η επισήμανση είναι σωστή, είναι πάντα ενδιαφέρον να παρατηρεί κανείς την ακλόνητη πεποίθηση των ανά καιρούς αριστερών κινημάτων περί της οσονούπω έλευσης καλύτερων επαναστατικών συνθηκών, γνωρίζοντας εκ των υστέρων την πικρή αστοχία της ανάλυσής τους. Είναι σαν να μετέχει σε μια κεκλεισμένων των θυρών σύσκεψη, έναν διανοητικό απολογισμό για το «τι πήγε λάθος» και ταυτόχρονα σε έναν φαντασιακό σχεδιασμό ώστε τα σφάλματα του παρελθόντος να μην επαναληφθούν. Συναισθηματική προσέγγιση του ιστορικού υλικού; Ίσως. Παραμένει όμως δικαίωμα του αναγνώστη. Και αν όχι κάθε αναγνώστη, τουλάχιστον αυτού που έχει στο μυαλό του την αριστερά ως συνέχεια και κάθε ρίζα της ως, λίγο ή πολύ, δική του.

* Ο Δ. Γλύστρας είναι δημοσιογράφος και υποψήφιος διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας (ΕΚΠΑ)