Ο Ρήγας χωρίς μεταφυσική

Του ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΗΡΟΔΟΤΟΥ

Δημήτρης Ψαρράς, Πώς συλλογάται ο Ρήγας; Επιστροφή στις πηγές, Πόλις, Αθήνα 2020, σελ. 224.

Καθώς διανύουμε το έτος εορτασμού των 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση, η έκδοση Πώς συλλογάται ο Ρήγας; του Δημήτρη Ψαρρά αποτελεί μια αφετηρία όχι μόνο για να προσεγγίσουμε τη μορφή του Ρήγα Βελεστινλή αλλά και για να ξανασκεφτούμε τους τρόπους συγκρότησης της δημόσιας σφαίρας, άλλοτε και τώρα.

Σημαντικό εμπόδιο για την κατανόηση του παρελθόντος είναι η καταφυγή στην ερμηνεία του «déjà vu», του ήδη ιδωμένου: εξετάζοντας ένα ζήτημα του παρελθόντος τείνουμε εύκολα να το θεωρήσουμε ήδη γνωστό, να το αναλύσουμε με ήδη οικείους και προδιαγεγραμμένους όρους, αποφεύγοντας έτσι να αναμετρηθούμε με ομιχλώδη και, άρα, ανοίκεια ερωτήματα. Ο Ρήγας χάνεται στους θρύλους των προεπαναστατικών χρόνων. Η πρόσληψη του έργου του συχνά επιβεβαιώνει τελετουργικά την αυτοαναφορική λειτουργία του έθνους κράτους ως προς το ελληνικό και ορθόδοξο κέντρο του. Η εορταστική αυτή χειρονομία της επανάληψης λειαίνει τις διαφορές, κρύβει τα χαμένα ενδεχόμενα, σφυρηλατεί τις ράγες μιας ενιαίας ιστορικής αφήγησης. Δεν αναδεικνύει, όμως, το παραμικρό για τη δημόσια σφαίρα της εποχής του Ρήγα και για τον τρόπο με τον οποίο ο ίδιος στοχάστηκε και έδρασε -μαζί με άλλους και εναντίον άλλων, ασφαλώς.

Η ιστοριογραφία επιχείρησε πολλές φορές να εντάξει το πρόσωπο και το έργο του Ρήγα στην τροχιά που ακολούθησε το ελληνικό κράτος, με σημείο αιχμής τη σύντηξη ελληνικής και ορθόδοξης παράδοσης. Έτσι, παρακάμφθηκαν οι επαναστατικές διαδρομές, ιδέες και πρακτικές, που οδηγούσαν σε διαφορετικά ενδεχόμενα. Η Βαλκανική Ομοσπονδία του Ρήγα, στην οποία περιλαμβάνονταν όλοι οι βαλκανικοί λαοί, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, ως ουτοπικό προεπαναστατικό όραμα δεν βρήκε αντίκρισμα στην πορεία που τελικά έλαβαν τα πράγματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ιστοριογραφική σύγκρουση Γιάνη Κορδάτου και Κωνσταντίνου Άμαντου γύρω από το ερώτημα αν ο Ρήγας ίδρυσε ή όχι μυστική Εταιρεία στη Βιέννη. Και τούτο γιατί η ύπαρξη μιας τέτοιας Εταιρείας ως σχήματος που a priori δεν περιορίζεται στην ορθόδοξη παράδοση δεν γινόταν να ευθυγραμμιστεί με τις κραταιές τότε ιστοριογραφικές θεωρίες σχετικά με την καταγωγή του έθνους κράτους.

Ο Δημήτρης Ψαρράς ακολουθεί την αντίστροφή πορεία. Δεν επαναλαμβάνει τον ιστορικό «κανόνα», αλλά θέτει εν αμφιβόλω τις θεωρήσεις που, για παράδειγμα, όριζαν εκ προοιμίου τα έργα του Ρήγα Φυσικής Απάνθισμα και Σχολείο των ντελικάτων εραστών ως τα λιγότερο σημαντικά. Ο Ψαρράς αποδεικνύει ότι ο Ρήγας, με τα συγκεκριμένα έργα που εκδόθηκαν το ίδιο έτος, το 1790, διατυπώνει εναργώς διαφωτιστικές ιδέες αναφορικά τόσο με την κατίσχυση του επιστημονικού λόγου επί του θρησκευτικού όσο και με τις ορμητικές μεταβολές που η ισότητα των φύλων επέφερε στο πεδίο της σεξουαλικότητας. Πρόκειται για θεματικές που μια ιστοριογραφική τάση παρέκαμπτε με συστηματικό τρόπο.

Το έργο του Ρήγα συνιστά δημιουργική μετάφραση σημαντικών διαφωτιστικών έργων της εποχής του. Στην τρικυμιώδη εποχή του το ζήτημα του «copyright» δεν είχε τη νομική διάσταση την οποία έχουμε σήμερα κατά νου. Ας φανταστούμε, σε παράδοξη αντιπαραβολή με τις μέρες μας, στη θέση των ηλεκτρονικών μας κοινοτήτων, έντυπες κοινότητες που αναζητούν και διαβάζουν με πάθος νέα βιβλία, ανθρώπους που διακινδυνεύουν την έκδοση ρηξικέλευθων ιδεών, βιβλίων που φέρνουν νέα από τον νέο κόσμο που γεννιέται.

Ο Ψαρράς αναμετράται με την έλλειψη πρωτογενών τεκμηρίων για το πρόσωπο και το έργο του Ρήγα. Κατορθώνει όμως, έπειτα από έναν εξαντλητικό ερευνητικό μαραθώνιο, συνεπικουρούμενος από τα εργαλεία που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία -δωρεάν ηλεκτρονική διάθεση ενός τεράστιου τμήματος της εκδοτικής παραγωγής του 18ου αιώνα, δυνατότητα ευρετηρίασης μέσω οπτικής αναγνώρισης χαρακτήρων- να παρουσιάσει μια εναργή απάντηση στο ερώτημα: Πώς συλλογάται ο Ρήγας;

Ο αναγνώστης στο βιβλίο θα προσεγγίσει το ανοίκειο: θα διαβάσει για μια όπερα του Μότσαρτ στη Βιέννη που ενδεχομένως επηρέασε τον Ρήγα, θα αναζητήσει την προέλευση των περίφημων στίχων «Καλλιό ’ναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή, / παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή» στην Αγγλία, σε ένα θεατρικό έργο του Joseph Addison κι από εκεί στην Αμερική και τη Δυτική Ευρώπη. Θα βρει τις πηγές έμπνευσης της Χάρτας και της πολιτικής θεωρίας του Ρήγα. Τέλος, θα ταξιδέψει στη Σχολή του Καρόλου στη Στουτγάρδη, για να συναντήσει σε ένα φοιτητικό λεύκωμα την αφιέρωση ενός συντρόφου του Ρήγα που εκτελέστηκε μαζί του. Το φοιτητικό λεύκωμα ανήκε στον Χέγκελ. Το νοητικό αυτό ταξίδι στο φοιτητικό κίνημα της Γερμανίας σχετίζεται με την εμβληματική φράση «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά», με τελικό προορισμό τον Ελβετό γιατρό και ποιητή Haller.

Οι παράδοξες αυτές τροχιές βρίσκονται στον αντίποδα μιας τελετουργικής, εορταστικής επανάληψης. Μεταφέρουν όμως τον αναγνώστη κατά το δυνατόν στην εποχή του Ρήγα. Το τέλος του Ρήγα είναι γνωστό. Όπως είναι γνωστή και η καταδίκη των έργων του από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε'. Η σκιά που ρίχνει η εθνική συμπαράταξη των δύο ανδριάντων τους στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών δεν αρκεί για να καλύψει τις διαφορές των οραμάτων τους. Θυμίζει, αντίθετα, ότι το μέλλον δεν παραδίδεται ατόφιο και ανόθευτο από το παρελθόν σαν διατηρητέο οικοδόμημα ή μουσειακό έκθεμα, αλλά συγκροτείται αδιάκοπα από λόγους, πρακτικές και απροσδιόριστους παράγοντες, με συνέχειες, φυσικά, αλλά και ρήξεις.

* Ο Κ. Ηροδότου είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής του Εργαστηρίου Πολιτικής Φιλοσοφίας (ΕΠοΦι) του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Λόρδος Βύρων, αγαλματίδιο του ποιητή με σουλιώτικη φορεσιά από πορσελάνη biscuit,
αρχές-μέσα 19^ου αι., 47 εκ. Μουσείο Μπενάκη, δωρεά Φίλιππου Αργέντη