Τα μουσικά

Μάρω Φασουλή, Χωρίς τίτλο, 2020, πανί, σπρέι, παστέλ, νήμα, 700 x 300 εκ.

Του Στέφανου Ροζάνη και του Θωμά Σλιώμη* 

Προδημοσίευση από το βιβλίο, του Στέφανου Ροζάνη και του Θωμά Σλιώμη, Μουσική ουτοπία και νεωτερικότητα, που θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις Πατάκη. 

Κάθε φορά που ένας συγγραφέας, φιλόσοφος, καθηγητής της φιλοσοφίας, συναντιέται μέσω των κειμένων του με τα κείμενα ενός συνθέτη, δηλαδή ενός εξωγενούς παράγοντα, ενός παράγοντα έξω από τον περίκλειστο χώρο της καθαρής σκέψης, της καθαρής φιλοσοφίας, εγείρεται ένα ερωτηματικό. Γιατί; 

Κατ’ αναλογία, το ίδιο ερωτηματικό μπορεί να έχει ένας φιλόμουσος, ένας φιλότεχνος γενικότερα, για το τι σημαίνει η παράθεση φιλοσοφικών κειμένων δίπλα στα, ή παράλληλα με τα θεωρητικά μουσικά κείμενα ενός συνθέτη. 

Όμως αποτελεί, πράγματι, είτε η μία πλευρά είτε η άλλη, έναν εξωτερικό, έναν εξωγενή παράγοντα; Μήπως η πηγή, η βάση, το κίνητρο και ο σπινθήρας τού ενός και του άλλου είναι τα ίδια εκείνα στοιχεία που τους ωθούν προς τη δημιουργία μορφών, προς τη δημιουργία σκέψης επί των μορφών; Μήπως η ανίχνευση του φαντασιακού, η ανίχνευση του αριστοτελικού είναι προς τι, δεν αποτελούν άραγε σημεία εκκίνησης της καλλιτεχνικής δημιουργίας; 

Η απάντηση νομίζουμε ότι είναι σαφής, είτε στις περιπτώσεις των αρχαίων κλασικών είτε στους μεγάλους φιλοσόφους του 18ου και του 19ου αιώνα είτε στην πρόσφατη κληρονομιά του 20ού, όπου τα τείχη των καθαρών και περίκλειστων χώρων έπεσαν οριστικά με τα παραδείγματα και το έργο των Βέμπερ, Μπένγιαμιν, Μπλοχ, Αντόρνο, Σαρτρ, Μαρκούζε, Καστοριάδη, Ντελέζ και τόσων άλλων σημαντικών διανοητών. Όπως είναι το ίδιο σαφές ότι τα μεγάλα έργα –από την Παναγία των Παρισίων και τις φλωρεντινές τοιχογραφίες μέχρι τον Ραφαήλ, τον Ρέμπραντ ή τους σύγχρονους Μαγκρίτ και Μουνχ, από τους Άθλιους μέχρι τον Πύργο του Κάφκα και τον Γκοντό του Μπέκετ, από την Τέχνη της φούγκας και την Ηρωική μέχρι τις συμφωνίες του Μάλερ και τον Προμηθέα του Νόνο– έθεταν πάντοτε φιλοσοφικά ζητήματα και διερωτήσεις. 

Με αυτήν ακριβώς τη θεώρηση, ο Βασίλης Καλλιπολίτης και ο Θωμάς Σλιώμης, ξεκινώντας το 1996 την έκδοση των Μουσικών, ενός περιοδικού θεωρίας και σκέψης πάνω στη μουσική, άνοιξαν τις σελίδες και τα ενδιαφέροντα κάθε τεύχους σε θεματικές ενότητες και αφιερώματα επιζητώντας συνεργασίες ή δημοσιεύοντας παλιότερα κείμενα Ελλήνων και Ευρωπαίων συγγραφέων, κοινωνιολόγων, φιλοσόφων, δίπλα σε κείμενα μουσικολόγων, ιστορικών τέχνης και συνθετών. 

Έτσι παρουσιάστηκαν θέματα και αφιερώματα για τον Ντον Τζοβάνι, για τις όπερες του Βάγκνερ, για τη Δεύτερη Σχολή της Βιέννης και τον Σένμπεργκ, για τη σχέση κινηματογράφου και μουσικής, για τον εθνικισμό και τη νεοελληνική μουσική, για τους Ν. Σκαλκώτα και Γ. Χρήστου, για το μεταπολεμικό κύμα του ιταλικού μοντερνισμού στη μουσική, για το έργο του Ι. Ξενάκη, και τόσα άλλα. 

Μέσα από αυτή την περιπέτεια των Μουσικών αναπτύχθηκαν οι «παράλληλες δράσεις» των κειμένων των συγγραφέων αυτού του βιβλίου, μαζί με τις συζητήσεις μας για τα αφιερώματα, τις προσεγγίσεις θεμάτων και πτυχώσεων που παρέμεναν στο ημίφως ή στο ελληνικό σκοτάδι και, πάνω απ’ όλα, εξελίχθηκε μια πνευματική σχέση και ένας διάλογος που κράτησε στη διάρκεια των δέκα χρόνων της έκδοσης των Μουσικών και συνεχίστηκε, κατά διαστήματα, και μετά το τέλος του περιοδικού, μέχρι σήμερα. 

Νομίζουμε, λοιπόν, πως είναι φυσικό επακόλουθο η κοινή έκδοση των κειμένων μας αυτής της περιόδου, κειμένων που επιχειρούν να διερευνήσουν θέματα ιδιαίτερης σημασίας για τον άνθρωπο και τη δημιουργία – είτε πρόκειται για τις έννοιες του ρομαντισμού και της ουτοπίας, είτε για τη μορφολογία των σχέσεων της μουσικής με άλλες τέχνες, είτε για την έννοια του εθνικού στην ελληνική μουσική, είτε για τις σημασίες των μεταλλάξεων στον σύγχρονο κόσμο. Με αυτά τα κείμενα και με την προσθήκη δύο νεότερων, ένα από κάθε συγγραφέα, το βιβλίο καταλήγει θέτοντας ως επίλογο, ή ως coda, για να χρησιμοποιήσουμε έναν μουσικό όρο, τη δημοσίευση μιας πρόσφατης συζήτησης ανάμεσα στους δύο συγγραφείς, που έγινε ειδικά για αυτή την έκδοση. 

Τα κείμενά μας σ’ αυτό το βιβλίο παρατίθενται παράλληλα, ίσως και αντιστικτικά, το καθένα με το ιδιαίτερο ύφος του συγγραφέα του, εκκινώντας συχνά από διαφορετικά σημεία, από διαφορετικές πηγές σκέψης, για να συναντηθούν ανοίγοντας –αυτή είναι η ελπίδα μας– έναν χώρο ελευθερίας. Έναν χώρο ανοιχτού πνευματικού διαλόγου, σε μια εποχή στην οποία κυριαρχούν οι παράλληλοι καθ’ έδρας μονόλογοι των «ειδικών», το Θέαμα και η Εικόνα. Σε έναν κόσμο κατακερματισμένο, όπου η μεταμοντερνική κενότητα εναλλάσσεται και συναλλάσσεται με τη γενικευμένη διάχυση της αυτοκρατορίας του χρήματος. 

Ωστόσο, κάτω από αυτή την παγκόσμια συνθήκη, υπάρχουμε, διαλεγόμαστε και συνεχίζουμε ανιχνεύοντας το είναι και το γίγνεσθαι του ανθρώπου, τις τέχνες, τη μουσική, τη ρίζα και τις μοίρες της υπέρβασης του τείχους, για να δούμε, όπως έλεγε κάποτε και ο Λεφέβρ, το πίσω από αυτό, το πέραν από αυτό. 

*Ο Στέφανος Ροζάνης είναι καθηγητής Φιλοσοφίας και ο Θωμάς Σλιώμης συνθέτης