Αναζητώντας το χαμένο «έδαφος»

Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΛΥΣΤΡΑ* 

DAVID HARVEY, Χώροι του νεοφιλελευθερισμού: Μια θεωρία της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης, μετάφραση: Αλέξης Καλοφωλιάς, ΕΑΠ, Αθήνα 2020, σελ. 264. 

Για τον χώρο της σκέψης της αριστεράς, τα έργα και οι απόψεις του Ντέιβιντ Χάρβεϋ αποτελούν αναμφισβήτητα σημείο ενδιαφέροντος. Πρόσφατα κυκλοφόρησε στην ελληνική αγορά ένα ακόμη έργο του Βρετανού διανοητή, ο οποίος θεωρείται εισηγητής της «ριζοσπαστικής γεωγραφίας». Στον τόμο με τίτλο Χώροι του νεοφιλελευθερισμού, ο οποίος εκδόθηκε από τις εκδόσεις του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, φιλοξενούνται τρία δοκίμια του Χάρβεϋ, τα οποία βασίζονται σε δύο διαλέξεις και ένα σεμινάριο που έδωσε το 2004, καλεσμένος από το Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. 

Στο πρώτο, με τίτλο «Νεοφιλελευθερισμός και αποκατάσταση της ταξικής ισχύος διατρέχει την γενεαλογία αυτού του κοινωνικο-οικονομικού δόγματος και παρατηρεί με εξιστορητική διάθεση τους παράγοντες που οδήγησαν στην ανάδυσή του, στα τέλη του 1970, αλλά και τα χαρακτηριστικά του, όπως διαμορφώθηκαν στην πορεία της δεκαετίας που ξεκινούσε. Ο Χάρβεϋ στέκεται στις περιπτώσεις της Μεγάλης Βρετανίας, αλλά και των ΗΠΑ, σημειώνοντας ότι εκεί «η αγορά» τελικά αποτέλεσε όχημα για την παγίωση των εταιρικών και πολυεθνικών δυνάμεων, ενώ οι μειώσεις φόρων για τους έχοντες αύξησαν την κοινωνική ανισότητα. Όπως εξηγεί, οι ιδιωτικοποιήσεις και η σύμπραξη δημόσιου - ιδιωτικού τομέα αποτελούν σημαντικό χαρακτηριστικό του νεοφιλελεύθερου εγχειρήματος. Παρακολουθεί τον τρόπο με τον οποίο ο μονεταρισμός του νεοφιλελεύθερου μοντέλου έκανε τις τράπεζες πανίσχυρες και οδήγησε σε αύξηση της σημασίας των επενδύσεων και, άρα, των χρηματιστηρίων, όπως και τον τρόπο με τον οποίο ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός ανέδειξε την Κίνα σε γιγάντια οικονομική δύναμη.

Σε ένα από τα σημαντικότερα σημεία του πρώτου μέρους, αναφέρεται στα κινήματα αντίστασης που αναπτύσσονται εντός του νεοφιλελευθερισμού, επισημαίνοντας ότι τείνουν απλώς να του προσάπτουν τις εσωτερικές του αντιφάσεις, όπως οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Έτσι, λέει, η νεοφιλελεύθερη ρητορική περί γενικής ευημερίας γίνεται αποδεκτή και ο νεοφιλελευθερισμός ελέγχεται για την αποτελεσματικότητά του και μόνο, αντί για τις προθέσεις ή την ηθική του. «Χωρίς αμφιβολία η νεοφιλελεύθερη επιμονή στο άτομο ως θεμελιώδες στοιχείο της πολιτικοοικονομικής ζωής ευνοεί την ανάπτυξη του ακτιβισμού των ατομικών δικαιωμάτων», λέει, χωρίς να κρύβει την προτίμησή του στα συλλογικά πολιτικά προτάγματα.

Πάνω από μία δεκαπενταετία μετά την άρθρωσή τους, τα ιστορικά επιχειρήματα του Ντέιβιντ Χάρβεϋ δεν έχουν χάσει την ισχύ τους. Μέσω των όσων εκθέτει, ο αναγνώστης μπορεί να παρατηρήσει τον τρόπο που λειτουργεί ο σύγχρονος καπιταλισμός - όχι θεωρητικά, αλλά σε ένα πολύ πρακτικό επίπεδο παραδειγμάτων. Από την άλλη, ο Χάρβεϋ στο πρώτο μέρος του βιβλίου επιχειρεί να εξηγήσει τελολογικά σχεδόν κάθε πτυχή και περίσταση της σύγχρονης οικονομικής ιστορίας, έχοντας στο μυαλό του το «οργανωμένο και επιτυχημένο σχέδιο του παγκόσμιου καπιταλισμού». Αυτό δημιουργεί συμπαγή ερμηνευτικά σχήματα για ποικίλες περιστάσεις (από την κρίση των «ασιατικών τίγρεων», μέχρι την άνοδο στις τιμές φτηνής κατοικίας στο Λονδίνου του 1980), αλλά την ίδια στιγμή τα σχήματα αυτά δεν καταφέρνουν να είναι ευέλικτα και να μπορούν να εφαρμοστούν σε φαινόμενα άλλης, μικρότερης κλίμακας. 

Το δεύτερο μέρος είναι πιο περίπλοκο και πιο απαιτητικό για τον αναγνώστη, ειδικά για τον αμύητο στη μαρξιστική ανάλυση. Η δεύτερη διάλεξη αφορά τη θεωρητική τεκμηρίωση της γνωστής θεωρίας του για την άνιση οικονομική ανάπτυξη. Εδώ, ο Χάρβεϋ επεκτείνει τα ερμηνευτικά του σχήματα που έχουν ως σημείο αναφοράς μαζί με τη μαρξιστική οπτική και τον χώρο, αν και όχι όπως οι περισσότεροι από εμάς τον έχουμε στο μυαλό μας. Όχι δηλαδή ως στατικό δοχείο, όπου «μέσα του» συμβαίνουν γεγονότα. Όταν ο Χάρβεϋ μιλά για άνιση γεωγραφική ανάπτυξη δεν αναφέρεται μόνο στη μεγάλη κλίμακα και στις διαφορές ανάμεσα στις πλούσιες και στις φτωχές χώρες. Η άνιση γεωγραφική ανάπτυξη, όπως την εννοεί, βρίσκεται παντού: από το πώς διαχέεται η πρόνοια, μέχρι την κρατική οικονομική πολιτική και τις επενδυτικές αποφάσεις. 

Για τη θεωρία της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης, η συσσώρευση κεφαλαίου δεν δημιουργεί μόνο τους παραδοσιακούς «χώρους», αλλά και διαφορετικές μορφές χωρικότητας, μέσω κινήσεων όπως η οργάνωση χρηματοπιστωτικών αγορών στον κυβερνοχώρο. Η σημερινή καθημερινότητα όλων μας, εννοεί ο Χάρβεϋ, είναι αναπόσπαστα δεμένη με τον καπιταλισμό. Είναι αδύνατον να ισχυριστεί κανείς ότι οι ρυθμίσεις και οι προσαρμογές που λαμβάνουν χώρα στην καθημερινή ζωή δεν συμβάλλουν στο να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί η συσσώρευση κεφαλαίου σε παγκόσμιο επίπεδο, επισημαίνει. Αυτή η καθημερινότητα είναι ο άλλος «χώρος» για τον οποίο μιλά. Για τον συγγραφέα, η άνιση οικονομική ανάπτυξη είναι τελικά ο τρόπος με τον οποίο ο καπιταλισμός επιβιώνει, είναι η ίδια η ουσία του. Έτσι, υποστηρίζει ο Χάρβεϋ στο έργο του Paris, Capital of Modernity, αν η θεωρία της συσσώρευσης του κεφαλαίου του Μαρξ εμπλουτιζόταν ώστε να περιλάβει και χωροχρονικές δυναμικές, θα εξηγούσε πληρέστερα τους μετασχηματισμούς διαφόρων περιόδων. Στους Χώρους του νεοφιλελευθερισμού, ο Χάρβεϋ επιχειρεί να αξιοποιήσει τις σκέψεις που προέκυψαν από την εργασία του για το Παρίσι και να πλαισιώσει μια ευρύτερη μορφή της θεωρίας του για την άνιση ανάπτυξη. 

Η κριτική, κυρίως από τους οπαδούς της αμιγώς μαρξιστικής θεώρησης, δεν έχει αφήσει ανεπηρέαστη τη χωρική θεωρία του Χάρβεϋ. Ίσως γι’ αυτόν τον λόγο ο συγγραφέας προτείνει εδώ τη συζήτηση γενικότερων θεμάτων περί της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης, επικρίνοντας όσους αντιλαμβάνονται κάθε θεωρία «ως σύνολο από στατικά, πλήρως προσδιορισμένα και κατασκευασμένα εκ των προτέρων επιχειρήματα, ώστε να εφαρμοστούν και να δοκιμαστούν στον ‘πραγματικό’ κόσμο». 

Στο τρίτο και τελευταίο μέρος η έννοια του χώρου αναλύεται εκτενώς. Στηριζόμενος στο θεωρητικό πλαίσιο που εισήγαγαν ο E. Cassirer και ο H. Lefebvre για τον χώρο και τις σημασίες του, ο Χάρβεϋ ξεδιπλώνει τη δική του πολιτικοκοινωνική ματιά για τη χρησιμότητα του χώρου ως αναλυτικού πρίσματος. 

Συνολικά, πρόκειται για απαιτητικά κείμενα που όμως θα ανταμείψουν με γνώσεις και επιχειρήματα όποιον αναζητεί τα ερμηνευτικά σχήματα για να κατανοήσει την ισχύ και την αντοχή του νεοφιλελευθερισμού. 

* Ο Δ. Γλύστρας είναι δημοσιογράφος και υποψήφιος διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας (ΕΚΠΑ)

Γιώργος Τσεριώνης, Χωρίς τίτλο, 2020,
πηλός, μπαντάνας, σμάλτο, τσιμέντο, σίδερο, 120 x 35 x 35 εκ.