Δρόμοι στα σκοτεινά

Γιώργος Δρίβας, Aeonium, 2020, πεντακάναλη συγχρονισμένη προβολή, 20’, έγχρωμο με ήχο

ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

MELANIE KLEIN, DONALD W. WINNICOTT, FRIEDA FROMM - REICHMAN, CHRISTOPHER R. LONG, GERALD J. GARGIULO, JAMES R. AVERIL, Η μοναξιά, ως πάθηση και ως ικανότητα, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, μετάφραση Ροζαλί Σινοπούλου, σελ. 168

“Κανένα τίμημα δεν είναι αρκετά υψηλό 

για το προνόμιο να ορίζεις τον εαυτό σου” 

Με αυτή τη ρήση του Nietzche εισάγεται το κορυφαίο άρθρο του Άγγλου ψυχαναλυτή Donald Winnicot με τίτλο «Η ικανότητα να μένουμε μόνοι». Άρθρο κομβικό για την εποχή του. Μόνο που για τον Winnicot η ικανότητα αυτή δεν έχει να κάνει με την μοναξιά όπως νοείται στην σύγχρονη νεοφιλελεύθερη εποχή, οπότε και αναιρείται η φράση «η αξία ενός ανθρώπου μετριέται με την ποσότητα της μοναξιάς που μπορεί να αντέξει», και πάλι του Nietzche. Καθώς η φράση αυτή εμπεριέχει κάτι της τάξεως της οδύνης που έχει γίνει έμβλημα της σύγχρονης εποχής. Το άτομο ωθείται να τα καταφέρει μόνο του, ριγμένο σε έναν κόσμο δύσκολο, μέσα στην στέρηση που απολαμβάνει ο Άλλος. Κυρίαρχο «σύμπτωμα» σήμερα. Ατομικότητα, απομόνωση, στέρηση βασικών αγαθών, εργασίας, κατάθλιψη, μαρασμός. 

Η ικανότητα να μένει κανείς μόνος παρουσία του Άλλου, της μητέρας αρχικά, έχει να κάνει με την απαρτίωση του εαυτού. Ανάπτυξη της δημιουργικότητας, απουσία αλλά και ταυτόχρονα παρουσία του Άλλου με την έννοια της εσωτερίκευσης. Ξεκινά με την σταδιακή απομάκρυνση της μητέρας στον ίδιο χώρο, με την προϋπόθεση ότι παραμένει ψυχικά κοντά στο βρέφος. 

Σιωπηλή στιγμή στην ψυχαναλυτική συνεδρία, όπου κάποιος μένει μόνος παρουσία του ψυχαναλυτή, που είναι εκεί με το σώμα του, την ψυχή, το ασυνείδητο, το είναι του. Θέση σε πλήρη αντιδιαστολή με την χρήση της ψηφιακότητας σε κάθε έκφανση της ζωής, και δη στο πλαίσιο συνεδριών. Που έχει ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα. Διαρκή επιβολή παρουσίας, εισβολή στο χώρο, στο σώμα. Στέρηση της «απουσίας», αδυναμία διεργασίας πένθους. Η οθόνη και το Διαδίκτυο γεννούν ψυχωτικές καταστάσεις, εξαρτήσεις, ανικανότητα να είναι κανείς μόνος, να ονειροπολεί, να σκέπτεται.

Να μένεις μόνος, «παρουσία-απουσία», αποτελεί ικανότητα και όχι φόβο. «Η ικανότητα να μένει κανείς μόνος είναι κάτι που υπονοεί πάντα ότι βρίσκεται εκεί κάποιος άλλος», γράφει ο Winnicot. 

Η εκπροσώπηση στη σκέψη και την αναπαράσταση που γίνεται μέσα από την ανθρώπινη σχέση λειτουργεί με το ασυνείδητο «εξ αποστάσεως», δίχως την χρήση μηχανικών μέσων και τεχνολογιών, οι οποίες γεννούν εξαρτημένα όντα σε κατάρρευση, όταν ο Άλλος δεν απαντά στο αίτημά τους. Ισχυρό όπλο «ελέγχου» -η χρήση της τεχνολογίας- στο σημερινό απρόσωπο σύστημα, βασίζεται στα ψυχικά ελλείμματα. Δημιουργώντας, με βάση την ιδεολογία του ατομισμού, είτε την αίσθηση της μοναξιάς που εδράζεται στο κλείσιμο, είτε την ανάγκη συμβιωτικότητας που απαντά στο αίτημα του «αβοήθητου» μωρού να έχει διαρκώς τον «μαστό». 

Η σημερινή δυστοπική πραγματικότητα ριζώνει σε πρώιμα στοιχεία του ψυχισμού. Ο «αληθής» εαυτός του Winnicott έχει να κάνει με την ικανότητα αυθεντικής αντίδρασης στον κόσμο, σε συνθήκες ωριμότητας της ερωτικής ανάπτυξης. Ικανότητα να μένει κανείς μόνος στη φαντασιακή πρωταρχική γονεϊκή σκηνή, ανεκτικότητα της αμφισημίας, συγχώνευση επιθετικών και ερωτικών ορμών, απελευθέρωση από το άγχος καταδίωξης. Σε αντίθεση με τον «ψευδή» εαυτό που απαντά στα ερεθίσματα που δίνει το περιβάλλον, υφαίνοντας ένα κουκούλι που κρύβει οτιδήποτε αληθινό. Έτσι, υποτάσσεται κανείς φαντασιακά πλήρως στον Άλλο. 

Η σιωπή και η ενεργή ακρόαση του ψυχαναλυτή αλλά και η ανθρώπινη αλληλεγγύη με δίκτυα στήριξης, δομούν της ικανότητα να μένει κανείς μόνος στις σύγχρονες σαθρές κοινωνικές συνθήκες, που διαβρώνονται ακόμη περισσότερο με την εισβολή τεχνολογικών μέσων. Ζητήματα που καθίστανται εξαιρετικά πολιτικά σήμερα, όπου η πραγματική παρουσία, με την ελευθερία σώματος-πνεύματος, ανοίγει «δρόμους» στη σκοτεινιά. 

Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια