Έχει μέλλον η ανθρωπότητα;

Γιώργος Ζογγολόπουλος,  Χωρίς τίτλο, 1982, ανοξείδωτος χάλυβας και πλέγμα, 24 x 29 x 8εκ., παραχώρηση του αρχείου του Ιδρύματος Γιώργου Ζογγολόπουλου

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ

MICHIO KAKU, Το μέλλον της ανθρωπότητας, μετάφραση: Βαγγέλης Πρατικάκης, Εκδόσεις Κωσταράκη, σελ. 516

Οι δεινόσαυροι εξαφανίστηκαν επειδή δεν είχαν διαστημικό πρόγραμμα.

Κι αν εξαφανιστούμε κι εμείς επειδή δεν έχουμε διαστημικό πρόγραμμα,

καλά να πάθουμε

ΛΑΡΙ ΝΙΒΕΝ

Ζούμε σε μια περίοδο της ιστορίας, όπου οι εσχατολογικές προβλέψεις είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς. Η αίσθηση τέλους εποχής είναι διάχυτη και όχι αδίκως. Η παγκόσμια οικονομική κρίση, που σέρνεται, καταστρέφοντας χώρες και ανθρώπους, περισσότερο από μια δεκαετία τώρα, η κλιματική κρίση, η οποία είναι πλέον ορατή δια γυμνού οφθαλμού και δεόντως απειλητική, η πολιτισμική δυσφορία, που εκδηλώνεται ως αίσθηση αδιεξόδου, η ακραία pro-capitalist πολιτική μονοχρωμία –μαύρη κι άραχλη- που δηλώνει προς όλες τις κατευθύνσεις “there is no alternative” μπροστά σε αυτό το προφανές αδιέξοδο διαμορφώνουν ένα πλαίσιο, στο οποίο ο καταστροφισμός είναι απολύτως λογικό να ευδοκιμεί.

Η ιδέα πως η ανθρωπότητα ίσως δεν έχει μέλλον εξαιτίας της ανθρωπότητας γίνεται σιγά σιγά πλειοψηφική. Ακόμη κι αν δεν είναι η ανθρωπότητα γενικώς, αλλά η συγκεκριμένη καπιταλιστική πραγματικότητα της ανθρώπινης κοινωνίας, που ναρκοθετεί όλο και περισσότερο τις προοπτικές μας μαζί με αυτές του πλανήτη μας, δεν υπάρχει αμφιβολία πως απαιτούνται δραστικές παρεμβάσεις σε πολλά επίπεδα προκειμένου να βελτιωθούν οι ζοφερές προγνώσεις. Μια κοινωνική επανάσταση πολύ εκτενέστερη ίσως αυτής που φανταζόμασταν τους τελευταίους δύο αιώνες είναι αυτό που απαιτείται.

Στο πλαίσιο αυτό, το βιβλίο του Μίκιο Κάκου, εκ των κορυφαίων θεωρητικών φυσικών του κόσμου τις τελευταίες δεκαετίες, διευρύνοντας την σκοπιά σε ό,τι αφορά τους κινδύνους που αντιμετωπίζει ο πλανήτης, στην πραγματικότητα, δίνει και κάποιους λόγους, για να αισιοδοξήσουμε.

Ο Κάκου, λοιπόν, αφού απαριθμήσει, με τρόπο επαρκώς τεκμηριωμένο, τις προοπτικές φυσικών καταστροφών, που ελάχιστα ελέγχουμε, από την επόμενη εποχή παγετώνων μέχρι την έκρηξη υπερ-ηφαιστείων, την ισχυρή μακροχρόνια πιθανότητα πρόσκρουσης μεγάλων μετεώρων στη Γη έως τη δεδομένη, πολύ μακριά στο χρόνο, καταστροφή του ίδιου του άστρου μας παρουσιάζει λύσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να αποτρέψουν την εξαφάνιση του είδους μας. Και η αισιόδοξη νότα, μέσα στην ατμόσφαιρα καταστροφισμού στην οποία κινούμαστε, βρίσκεται, ακριβώς, στο γεγονός πως δεν υπάρχει τίποτε αναπόφευκτο στην πορεία μας προς τον ζόφο και τον όλεθρο.

Ο Κάκου το δείχνει με τρόπο πειστικό – όσο κάτι τέτοιο είναι δυνατόν, όταν αναφερόμαστε σε χρονικότητες που περιλαμβάνουν από δεκαετίες και αιώνες μέχρι εκατομμύρια ή και … τρισεκατομμύρια χρόνια στο μέλλον! Φαίνεται πως είναι δυνατόν, έστω κι αν τα πράγματα δεν θα γίνουν, όπως προβλέπεται, γιατί η πραγματικότητα θα ξεπεράσει οποιαδήποτε,  οσοδήποτε εμπνευσμένη, σημερινή φαντασία.  Το βιβλίο του Κάκου είναι, κατά μια έννοια, ένα πολυδιάστατο φουτουριστικό κείμενο και, από αυτήν την άποψη, υποστηρικτικό μιας σκέψης, που θέλει να είναι επαναστατική. Όποιος έχει επαφή με τον ρωσικό επαναστατικό φουτουρισμό των αρχών του 20^ού αιώνα, όποιος έχει διαβάσει μπολσεβίκικη επιστημονική φαντασία –τον Κόκκινο πλανήτη του Μπογκντάνοφ λ.χ.-, όποιος έχει δει τις σοβιετικές ταινίες της δεκαετίας του 1920 με θέμα τα διαπλανητικά ταξίδια θα αισθανθεί πολύ οικεία με την έκθεση του Κάκου. Όπως οικεία θα νιώσει κι όποιος ήδη έχει ονειροπολήσει με τον Κατασκευαστή Κόσμων του Στάμπλετον ή την τριλογία Θεμέλιο του Ασίμοφ.

Η βασική ιδέα του βιβλίου είναι πως δεν υπάρχει μεσοχρόνια προοπτική για την ανθρωπότητα παρά μόνο στο μέτρο που θα αναπτύξουμε τη δυνατότητα διαπλανητικών –και, στη συνέχεια, διαστρικών και διαγαλαξιακών- ταξιδιών. Η μακρά διάρκεια τους είδους θα εκτυλιχθεί στα άστρα ή δεν θα υπάρξει. Με τα λόγια του Καρλ Σάγκαν, «[ε]φόσον διακυβεύεται η μακροπρόθεσμη επιβίωσή μας, έχουμε τη βασική υποχρέωση προς το είδος μας να εξερευνήσουμε νέους κόσμους» -πράγμα που ήταν και η διαθήκη του Στίβεν Χώκινγκ λίγο πριν πεθάνει πέρσι.

Ο Κάκου, λοιπόν, αφού κάνει μια ιστορία του μέχρι σήμερα διαστημικού προγράμματος –χωρίς το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, πολλές από τις συσκευές της καθημερινότητάς μας θα ήταν αδύνατες- περιγράφει τις δυνατότητες που υφίστανται εν πολλοίς ήδη για την έξοδό μας από τη Γη. Με χρήση της Σελήνης ως ενδιάμεσου σταθμού θα μπορούσαμε να φανταστούμε ήδη παρεμβάσεις στον Άρη, που θα τον μετέτρεπαν σε «πλανήτη των κήπων».  Ή χρήση των αστεροειδών ως κοσμικών ορυχείων, που θα έκαναν περιττή κάθε εξορυκτική δραστηριότητα στη Γη. Ακόμη, μακροπρόθεσμα, χρησιμοποίηση του Τιτάνα, δορυφόρου του Κρόνου, ως πηγής μεθανίου και ενέργειας, που θα έδινε πρωτοφανείς ενεργειακές δυνατότητες. Ή των κομητών και μικροπλανητών, που βρίσκονται στα όρια του ηλιακού μας συστήματος, ως σταθμών στην πορεία μας πορς τα κοντινότερα άστρα, με πρώτο τον Εγγύτατο του Κενταύρου, ο οποίος είναι βέβαιο πως ακολουθείται από πλανήτες πιθανότατα φιλόξενους για τη ζωή.

Δεν μένει, όμως, στις άμεσες προοπτικές, αλλά, αξιοποιώντας τις τωρινές μας γνώσεις, φτάνει πολύ μακριά στο μέλλον. Σε εποχές όπου έχει κατακτηθεί ο γαλαξίας ολόκληρος από αυτό-αναπαραγόμενες μηχανές von Neumann ή που ταξίδια μας σε όλη την έκταση του Σύμπαντος πραγματοποιούνται με την ταχύτητα του φωτός –δηλαδή, με μιας για εμάς που ταξιδεύουμε- στο μέτρο που αυτό που ταξιδεύει δεν είναι παρά η «συνείδησή» μας, ένα πληροφοριακό αντικείμενο, το οποίο αξιοποιεί σε κάθε τόπο ένα άβαταρ, που αποτελεί το προσωρινό της σώμα. Εποχές, στις οποίες όσοι έμειναν πίσω στο λίκνο αξιοποιούν από πολύ καιρό το σύνολο της ενέργειας του Ήλιου, «εγκλωβισμένης» στο εσωτερικό μιας σφαίρας Ντάισον, και, κατά πάσα πιθανότητα, εκμεταλλευόμενοι τις δυνατότητες του διανθρωπισμού έχουν ήδη επιτύχει την νίκη επί του θανάτου.  Και κατοπινότερες εποχές, όταν ο μεγάλος κίνδυνος θα είναι η επερχόμενη Μεγάλη Ψύξη σε συμπαντική κλίμακα και «αυτό που θα είναι τότε ο άνθρωπος» θα μετοικήσει σε άλλα Σύμπαντα, θερμά και ζωογόνα για τη συνέχιση της πορείας επ’ άπειρον.

Αν όλα αυτά φαίνονται –και είναι- εξαιρετικά «απογειωμένα», ο Κάκου προσφέρει την επιστημονική τεκμηρίωση, ώστε να μην είναι αβάσιμα. Η παρουσίαση της σύγχρονης Φυσικής και Κοσμολογίας, της έρευνας για εξωπλανήτες, της συζήτησης σχετικά με την ύπαρξη προηγμένων πολιτισμών –για τους οποίους, μάλιστα, ο σοβιετικός Καρντάσεφ, έφτιαξε και την τυπολογία-, της έρευνας στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης, καθώς και εκείνης που διερευνά τις δυνατότητας για Αθανασία, μετατρέπει το βιβλίο από ένα ευφάνταστο παραμύθι σε επιστημονική προσέγγιση. Που διατηρεί, όμως, πολλές από τις αρετές της παραμυθένιας αφήγησης.

Ο Ντέιβιντ Χιούμ έγραψε: «Μπορεί  ανα τους αιώνες να φτιάχτηκαν αμέτρητα αποτυχημένα και κακότεχνα σύμπαντα, ώσπου να πετύχει αυτό εδώ το σύστημα. Ίσως να πέρασε μια αιωνιότητα κόπων που πήγαν χαμένοι και δοκιμών που απέβησαν άκαρπες, ώσπου να βελτιωθεί, αργά αλλά σταθερά, η τάση της δημιουργίας κόσμων». Ίσως. Ίσως κι όχι. Όπως κι αν έχει, πάντως, για τον Κάκου η δημιουργική διαδικασία δεν είναι υπερβατικό αποτέλεσμα, αλλά εμμενές. Ο ίδιος ο Κόσμος (το Deus sive Natura του Σπινόζα) «αυτοδημιουργείται» και ως προς αυτό είδη σαν το δικό μας διαδραμματίζουν καθοριστικό ρόλο. Αρκεί να αυτοδιασωθούν.