Καθρέφτες

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗ

ΟΛΓΚΑ ΤΟΚΑΡΤΣΟΥΚ, Το αρχέγονο και άλλοι καιροί, μυθιστόρημα, μτρφ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 273

Δεν είναι εύκολο να σχολιάσει κανείς ένα τέτοιο βιβλίο όπως αυτό που μας παρουσιάζει η βραβευμένη με Νόμπελ συγγραφέας. Πρώτον γιατί είναι βραβευμένη με Νόμπελ κι άλλα βαρυσήμαντα βραβεία, επομένως είναι εξ ορισμού σπουδαία, και δεύτερον γιατί είναι ένα μυθιστόρημα που αφήνει τον αναγνώστη αμήχανο και μετέωρο. Η ανάμιξη φανταστικού και πραγματικού, η προσπάθεια εμβάθυνσης σε ψυχολογικά αρχέτυπα, η εμφανής επιρροή από τις θεωρίες του Γιούνγκ, ο ιστορικός ρεαλισμός που επιχειρείται, τα πολλαπλά στοιχεία από τα οποία δομείται το μυθιστόρημα, αλλά κι η ταυτόχρονη μορφική απλότητα, δημιουργούν ίσως μια αναγνωστική αμφισημία κι αμφιθυμία. 

Η Όλγα Τοκάρτσουκ ξεκίνησε την εκδοτική της δραστηριότητα με ποίηση («Πόλη σε καθρέπτες», 1989), ακολούθησε ένα μυθιστόρημα και, τρίτο βιβλίο, το Αρχέγονο και άλλοι Καιροί, το οποίο την καθιέρωσε, αρχικά στα Πολωνικά γράμματα και στη συνέχεια διεθνώς ή ίσως: αρχικά στα Πολωνικά γράμματα και ως εκ τούτου διεθνώς, αφού συχνά (ας θυμηθούμε την περίπτωση Ισμαήλ Κανταρέ) ένα κράτος προβάλλει έναν συγγραφέα ως επιτομή και σύμβολο του πολιτισμού του. Πιστεύω ότι ένας ακόμη λόγος που ο αναγνώστης στέκεται αμήχανος απέναντι σε αυτό το κείμενο, είναι η εμφανώς ποιητική πρόζα που υιοθετεί η συγγραφέας, η οποία αφ’ ενός δύσκολα μεταφράζεται, παρ’ ότι η μετάφραση γίνεται από το πρωτότυπο, αφ’ ετέρου δεν είναι πάντα εύκολο να δεθεί με την ρεαλιστική πραγματικότητα που επιχειρεί να συνδυάσει το βιβλίο. Ο τόσο αρμονικός  συνδυασμός ρεαλιστικού και φανταστικού που έκανε τα 100 χρόνια μοναξιάς να χαρακτηριστούν ως το σημαντικότερο Ισπανόφωνο βιβλίο μετά τον Δον Κιχώτη, δεν είναι κατόρθωμα που επαναλαμβάνεται εύκολα.

Τι ακριβώς είναι λοιπόν το μυθιστόρημα της Τοκάρτουσκ; Κατ’ αρχήν πρόκειται για ένα ανοικτό μυθιστόρημα με πολλαπλές οπτικές κι είναι παρακινδυνευμένο να επιχειρήσει κανείς ερμηνεία. Το Αρχέγονο είναι ένα μικρό χωριό που φυλάσσεται από Αγγέλους και στο οποίο κατοικούν άνθρωποι τους οποίους η συγγραφέας φιλοδοξεί να τους αναδείξει σε αρχετυπικές μορφές, να συμπυκνώσει σε αυτούς χαρακτήρες και  πολυποίκιλες ψυχολογικές -  κοινωνικές τάσεις. Ουσιαστικά το μικρό αυτό χωριό φιλοδοξεί να αναδειχθεί σε σύνοψη των ανθρώπινων αρχέγονων χαρακτηριστικών, συμπύκνωση του κατά Γιουνγκ συλλογικού υποσυνειδήτου. Ωστόσο το χωριό αυτό δεν είναι ανοικτό ούτε στον τόπο ούτε στον χρόνο. Έχει σύνορα και η ιστορία διαδραματίζεται σε συγκεκριμένη ιστορική περίοδο. Η συγγραφέας απεικονίζει την ιστορία της Πολωνίας στη διάρκεια του 20^ού αιώνα, ειπωμένη μέσα από την υποκειμενική οπτική των παθόντων. Ουσιαστικά η Πολωνή συγγραφέας επιχειρεί να συνδυάσει την φαντασία με τον ρεαλισμό όπως ο Μάρκες, τον πόλεμο και την ειρήνη όπως ο Τολστόι και να συνδέσει φαινομενικά ασύνδετα στιγμιότυπα σε μια ψηφιδωτή αφήγηση με την επιδεξιότητα του Περέκ. Φιλόδοξο σχέδιο, ειδικά για ένα μικρό μυθιστόρημα μικρότερο των 300 σελίδων. Παρ’ όλα αυτά το βιβλίο διαβάζεται ευχάριστα κι εύκολα κι η απλότητα της μορφής συγκαταλέγεται στα θετικά στοιχεία του.

Ανδρέας Μαράτος, Ετεροτοπίες