Η υπαρξιακή καταγωγή

Ανδρέας Μαράτος, Ξάφνου στον ποταμό..

Μία (ακόμα) ενδιαφέρουσα επιστολή του Χρήστου Μπράβου, για τον Μάρκο Μέσκο και τον Μιχάλη Γκανά

ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΖΗΡΑ                                                                                                                              

Τον περασμένο Απρίλιο αναδημοσίευσα σχολιασμένη στις Αναγνώσεις της Αυγής (τχ. 856, 7.4.19), μια επιστολή του πρόωρα χαμένου ποιητή Χρήστου Η. Μπράβου (Δεσκάτη Γρεβενών,1948-Αθήνα, 1987), σταλμένη στη Φιλολογική Καθημερινή (1.12.77) και αναφερόμενη στη σχέση της ποίησης του Μίλτου Σαχτούρη με τον κινηματογράφο και, ειδικότερα, στη διαθεματική ζεύξη της με την ταινία του Σαμ Πένκιπα, Αδέσποτα Σκυλιά. Ήταν μια επιστολή ανεντόπιστη και γι’ αυτό απούσα τελείως από τη συγκεντρωτική έκδοση Βραχνός Προφήτης. Ποιήματα και Κριτικά κείμενα 1981-1987 (Μελάνι, 2018), με φροντίδα της Πόπης Γκανά, όπου εκτός από τα ποιήματα των επιμέρους συλλογών παρουσιάστηκαν και μερικά από τα κριτικά ή τα σημειώματα του Μπράβου. Λέω «μερικά», καθώς ο φιλόλογος Χρήστος Δανιήλ, έχοντας διαβάσει το δημοσίευμά μου στις Αναγνώσεις, μου επεσήμανε με ηλεκτρονική του επιστολή (8.4.19) ότι η δική του συμβολή περιορίστηκε στο επίμετρο, στη βιβλιογραφία και στην εργογραφία Χ. Μπράβου, μη έχοντας ευρύτερες αρμοδιότητες στην έκδοση, όπως από παραδρομή ανέφερα, χρεώνοντάς του περισσότερα από όσα έκανε.

Ωστόσο, γεγονός παραμένει ότι η επιστολή δεν ήταν καταγεγραμμένη ούτε βιβλιογραφικά, όπως δεν είναι καταγεγραμμένη ούτε αυτή που παρουσιάζω σήμερα, επίσης ανεντόπιστη και δημοσιευμένη στην Φιλολογική Καθημερινή. Εδώ ο Μπράβος επισημαίνει τη σχέση οφειλής του Μιχάλη Γκανά στον Μάρκο Μέσκο (Έδεσσα, 1935-Θεσσαλονίκη, 2019), ή, όπως θα το προσδιόριζα από τη μεριά μου, τη σύγκλισή του με τον Μέσκο ως προς την πολυσύνθετη αντίληψη της υπαρξιακής καταγωγής και γενεαλογίας, όπως προβάλλονταν στην έννοια της πατρίδας! Για να επανέλθουμε όμως στα πραγματολογικά, αυτό που αναδεικνύεται από το αφανές των επιστολών απλώς σημαίνει ότι μάλλον δεν διασώθηκαν στα κατάλοιπα του Μπράβου, αλλά και το ότι δεν ερευνήθηκε η Φ.Κ., ως έντυπο υποδοχής συνεργασιών του. Πιθανότατα μάλιστα να υπάρχουν κι άλλα τέτοια κείμενα, εύκολα πλέον εντοπίσιμα, αφού όπως πληροφορούμαι η Φ.Κ. έχει ήδη ψηφιοποιηθεί από τον Παναγιώτη Κοτζιά, γιο του πεζογράφου Αλέξανδρου Κοτζιά, και είναι προσεγγίσιμη σε κάθε ενδιαφερόμενο.

Η δεύτερη αυτή επιστολή βρέθηκε ως απόκομμα στο αρχειακό υλικό που έχω για τους ποιητές του ’70, και το ενδιαφέρον της είναι προφανές: είναι ο πρώτος σαφής εντοπισμός διακειμενικής σχέσης (σύμφωνα με τα υπάρχοντα δεδομένα) μεταξύ Γκανά και Μέσκου. Ο Γκανάς, γεννημένος το 1944 στον Τσαμαντά της Θεσπρωτίας, αγαπημένος φίλος του Μπράβου, είχε βγάλει στα τέλη του 1981, στις εκδόσεις Κείμενα του Φίλιππου Βλάχου, το χρονικό Μητριά Πατρίδα, όπου ανασύνθετε, έχοντας πυκνό αφηγηματικό ρυθμό και υψηλή συναισθηματική ένταση, τα βιώματα της μετεμφυλιακής υπερορίας που απέκτησε ως παιδί σε χώρες των Βαλκανίων και στην Ουγγαρία. Ο τίτλος του χρονικού, στην πολυσημία του οποίου ο Μπράβος επικεντρώνεται, πράγματι δημιούργησε αίσθηση στην τότε κοινωνία των λογοτεχνών. Αν και η αλήθεια είναι ότι η αίσθηση αυτή δεν περιορίστηκε στα όσα διατύπωνε ο επιστολογράφος, δηλαδή απλώς στο πού τονίζεται φωνητικά η διακείμενη λέξη ΜΗΤΡΙΑ! Μας ειδοποιεί έτσι ότι ο τίτλος του χρονικού του Γκανά προέρχεται από έναν στίχο του Μέσκου, στο ποίημά του «Άλογο», της συλλογής Άλογα στον Ιππόδρομο (1973), ασφαλώς όμως το νόημα αυτού του δάνειου είναι κατά πολύ ευρύτερο. 

Τα ερμηνευτικά πεδία είναι λοιπόν ανοιχτά. Απομένει σε μας να ευχηθούμε ότι στην οψέποτε ανατύπωση του Βραχνού Προφήτη θα υπάρξει μέριμνα για την πληρέστερη καταγραφή και την αναδημοσίευση των κριτικών και των όσων άλλων καταλοίπων του Χρήστου Μπράβου.

Παρατονισμός και Παρανάγνωση

Με την εκπνοή του ’81, είδε το φως η (πρώτη) πεζογραφική δουλειά του Μιχάλη Γκανά ΜΗΤΡΙΑ ΠΑΤΡΙΔΑ. Ο τίτλος έτσι-με κεφαλαία.

Κι επειδή πληθαίνουν οι περιπτώσεις παρανάγνωσης, παραχάραξης εντέλει, του τίτλου αυτού -Μήτρια Πατρίδα, τον θέλουν- με αποτέλεσμα να εκτοπίζεται η πρόθεση του Γκανά και [η] φθογγική αποτύπωσή της, την (ξανα-) αρθρώνω, τονίζοντας σωστά τη λέξη που κακόπεσε: Μητριά Πατρίδα.

Θα μπορούσε κανείς, προσφεύγοντας σε φιλολογικά κοιμητήρια, να στηρίξει το προπαροξύτονο της λέξης - να νομιμοποιήσει, άρα, τη σύγχυση. Αλλά πιστεύω πως στοιχειώδης γνώση της θεματικής του Γκανά και των δομικών υλικών της (ακόμα λιγότερο: ορθή ανάγνωση της πεζογραφικής του κατάθεσης) κάνει αυτονόητη την απόρριψη ενός λόγιου, ατροφικού έτσι κι αλλιώς, μοσχεύματος, απ’ τον χυμώδη και ταπεινό στην εκφορά του- δικό μας!-λόγο του Θεσπρωτού πρόσφυγα.

Να προχωρήσουμε [όμως] σε πιο στέρεο έδαφος. Αναζητώντας στη συντεχνία τους ομόριζους του Γκανά ποιητές, «σκοντάφτουμε» στον Μάρκο Μέσκο. Στη συλλογή του Άλογα στον Ιππόδρομο (1973), στο ποίημα « Το Άλογο», διαβάζουμε τους στίχους:

      (Μητριά πατρίδα πατρίδα μητριά σάπια τα χρήματα στα χέρια μου τα γρόσια σου

      δεν λάμπουν).

Γίνεται φανερό πως ο τίτλος ΜΗΤΡΙΑ ΠΑΤΡΙΔΑ συνιστά οφειλή του νέου στον πρεσβύτερο ομότεχνό του. Και για να πω τον εύκολο λόγο: ο Μιχάλης Γκανάς είναι πατριός της Μητριάς Πατρίδας. Για το κείμενό του που αυτή στεγάζει σηκώνει άλλου είδους κουβέντα.

[11 Φεβρ.1982]                                                                                                       

ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΡΑΒΟΣ

Γαλήνης 18, Άνω Ιλίσια-Αθήνα