Σχόλιο στον Ρίλκε

Στέφανος Ρόκος, A grief came riding, μικτή τεχνική σε χαρτί, 100 x 150 εκ.

Καλό είναι να θυμόμαστε κάπου-κάπου αυτά τα μυθικά ονόματα, που ταυτίζονται με την μόνη πραγματική ποίηση. Ξαναδιάβασα πρόσφατα κάμποσα από τα Νέα Ποιήματα του Γερμανού λυρικού και μπόρεσα να εκτιμήσω καλύτερα αυτή την ποίηση (εννοώ των Νέων Ποιημάτων), που προηγείται των Ελεγείων. Τα Ελεγεία, δίκαια, θεωρούνται η κορύφωση κι αυτά μονοπωλούν το ενδιαφέρον των μεταφραστών και των αναγνωστών του Ρίλκε. Θεωρώ την “Πέμπτη Ελεγεία” από τα εκφραστικά πιο προωθημένα ποιήματα που γράφτηκαν ποτέ. Ποιός λησμονεί εκείνον τον αθλητή που μοιάζει με γυιό ενός σβέρκου και μιας καλόγριας ή την στιγμή που ο ποιητής παρακαλεί τον άγγελο να διατηρήσει στον αιώνα το χαμόγελο του ακροβάτη, που μόλις εκτέλεσε ένα δύσκολο σάλτο, σαν σε μπουκαλάκι με φορμόλη, με την επιγραφή subrisio saltat (Ας θυμίσω, επί τη ευκαιρία, την περίφημη επιτύμβια επιγραφή bis saltavit et placuit); Ή ποιος ξεχνάει τον άγγελο που χορεύει μια μια κούκλα (η καθαρή συνείδηση κι η καθαρή ύλη); Ή το μυστηριώδες μεταθανάτιο τοπίο, στο οποίο μυεί τον έφηβο η κοπέλα-θρήνος; Βέβαια, υπάρχουν στιγμές που ενοχλεί όλος αυτός ο υπαρξιακός στοχασμός, που τόσο έβλαψε τους μιμητές του ποιητή.

Κι αν όμως είχαν λείψει τα Ελεγεία, θα αρκούσαν τα Νέα Ποιήματα για να διασφαλίσουν τη θέση του Ρίλκε ως ενός από τους μείζονες ποιητές του 20ού αιώνα. Εξηγούμαι: το πρώτο πράγμα που εντυπωσιάζει εδώ είναι το εύρος της θεματογραφίας. Δύσκολα θα βρούμε ποιητικό βιβλίο με τόσο πλούσια θεματική, και μάλιστα σε ένα είδος -τη λυρική ποιήση- όπου συνήθως η θεματική είναι στενή: μερικά ηλιοβασιλέματα, κανά φθινόπωρο και κανα δυό “πολύτιμα” βιώματα. Ο Ρίκλε όμως μιλάει για τα πάντα (για ζώα, αρχιτεκτονήματα, πόλεις, εταίρες, αγίους, ήρωες και θεούς της αρχαιότητας, νέους και γέρους, εργένηδες και εραστές, κόριτσια, κυρίες κτλ) κι αντλεί τα θέματά του από παντού: από τη Βίβλο, την αρχαιοελληνική μυθολογία, τη Ρώμη, τον Μεσαίωνα, τον Χριστιανισμό, μέχρι και το σύγχρονο αστικό περιβάλλον. Προκρίνει την αντικειμενικήν έκφραση: περιγράφει, αναλύει, “εκφράζει” με την αρχαιοελληνική σημασία της λέξης, αλλά δεν “εκφράζεται”.

Βέβαια, έχουν προηγηθεί οι παρνασσιστές και οφείλει πολλά σ' αυτούς. Ένα από τα πιο γνωστά ποιήματα της συλλογής είναι ο “Πάνθηρας”. Ξεφυλλίζω τον Λεκόντ ντε Λιλ και βρίσκω και σ' αυτόν έναν πάνθηρα (κι έναν ιαγουάρο επίσης), αλλά εδώ στο κλουβί βρίσκεται το λιοντάρι. Ο Ρίλκε όμως επεκτείνει την παρνασσική θεματική, έτσι ώστε αυτή να αγκαλιάζει κάθε πτυχή της ζωής, ακόμη και τις πιο άσχημες ή νοσηρές: στον Ρίλκε η ποίηση θα μπει μέσα στο νεκροτομείο (αν και σ' αυτό το σημείο είχε προηγηθεί η νατουραλιστική πρόζα ενός Ζολά).

Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Η διαπραγμάτευση των θεμάτων στον Ρίλκε είναι τελείως πρωτότυπη. Οι μεταφορές φέρνουν κοντά απομακρυσμένες περιοχές του πραγματικού και τις φωτίζουν εκ νέου. Π. χ. τα μάτια που αντανακλώνται στο βλέμμα μιας γάτας μοιάζουν με έντομα παγιδευμένα σ' ένα κεχριμπάρι. Το κέρατο του μονόκερου είναι σαν πύργος στο σεληνόφωτο. Αλλά κι ολόκληρα εσωτερικά συμβάντα παραλληλίζονται με τα πιο απρόσμενα εξωτερικά: το ρόδο μιας καθεδράλης τραβά το βλέμμα του πιστού στον Θεό, όπως το τραβά το μάτι μιας γάτας.

Ο Ρίλκε ανατέμνει την πραγματικότητα αλλά και τεντώνει τόσο τις γραμμές των πραγμάτων ώστε αυτά να παραμορφώνονται σ' ένα γκοτέσκο όραμα του κόσμου: η δεύτερη μετά την Ηλέκτρα του Χόφμαννσταλ γενέθλια πράξη του εξπρεσσιονισμού.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΑΡΘΑΛΙΤΗΣ