Ιστορική κωμωδία

ΤΗΣ ΜΑΡΩΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ, Ο άνδρας που γεννήθηκε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, Εκδόσεις Διάπλαση

«Διό και φιλοσοφώτερον και σπουδαιότερον ποίησις ιστορίας εστίν· η μεν γαρ ποίησις μάλλον τα καθ’ όλου, η δ’ ιστορία τα καθ’ έκαστον λέγει» υποστήριζε ο Αριστοτέλης ανοίγοντας ουσιαστικά μια συζήτηση για την σχέση λογοτεχνίας και ιστορίας που κρατάει αιώνες. Βεβαίως το πρόβλημα είναι περίπου αυτονόητο. Η λογοτεχνία δεν αντικαθιστά την ιστορία, δεν κάνει ιστορικό δοκίμιο^. το διήγημα, το μυθιστόρημα δεν είναι πηγές ιστορικής γνώσης. Είναι πηγές ιστορικής αίσθησης –κι αυτό στην περίπτωση πάντα που πρόκειται για σοβαρές δουλειές που πίσω τους έχουν βαθιά μελέτη και γνώση, κυρίως έχουν ερμηνευτικό σχήμα και θέση του συγγραφέα. Γι’ αυτό πρώτα τα εξετάζουμε ως λογοτεχνία και μετά παρακολουθούμε το ιστορικό μέρος και αυτό το τελευταίο είναι χρήσιμο πρώτ’ απ’ όλα για την ερμηνεία του έργου και του δημιουργού. Κανείς δεν μαθαίνει ιστορία μέσα από το λογοτεχνικό έργο, κάτι που δυστυχώς κυκλοφορεί και πιστεύεται ευρέως και είναι επικίνδυνο ιδιαίτερα όταν αφορά μυθιστορήματα του τύπου του Νταν Μπράουν, που είχε κατά νου την περιπέτεια και κατέληξε να είναι ιστορική αναφορά.

Η ιστορική λογοτεχνία απαιτεί να έχει κανείς θέση γα την περίοδο που χρησιμοποιεί και να χρησιμοποιεί το ιστορικό υλικό πολύ καλά ενταγμένο στο κείμενό του, ως οργανικό μέρος της ιστορίας του. Υπ’ αυτήν την έννοια μια ενδυματολογική λεπτομέρεια έχει εξίσου μεγάλη σημασία  με την αναφορά σε ένα γεγονός. Το ιστορικό μυθιστόρημα είναι πρώτα λογοτεχνία και μάλιστα λογοτεχνία απαιτητική, αν δεν θέλει να ξεπέσει σε ασύνδετη παράθεση πληροφοριών χωρίς σαφή και βαθιά επεξεργασία. Πολύ περισσότερο, αν δεν θέλει να κάνει μια εξυπνακίστικη παράθεση πληροφοριών, στις οποίες ο συγγραφέας αγωνιά να δείξει πρώτα πόσο καλός ιστοριοδίφης είναι. Άρα και εδώ πρωτεύει η πλοκή, οι χαρακτήρες, οι συγκρούσεις των προσώπων. Το ιστορικό μυθιστόρημα για όποια εποχή κι αν μιλάει, μιλάει για την εποχή του και σίγουρα μιλάει από την εποχή του.

Ιστορικό  είναι και το  έκτο μυθιστόρημα του Γιάννη Παπαγιάννη «Ο άνδρας που γεννήθηκε με τον Βενιζέλο», που εκδόθηκε πρόσφατα από τις εκδόσεις Διάπλαση –αυτό άλλωστε έγινε αφορμή για τις παραπάνω σκέψεις. Ο Παπαγιάννης είναι ανήσυχος συγγραφέας, από τους λίγους που υπηρετούν επιτυχώς στον τόπο μας το μεταμοντερνικό μυθιστόρημα, όπως μας έδειξε με το  Θεώρημα της πεταλούδας (εκδ. Άγκυρα, 2009) και κυρίως με το εξαιρετικά ενδιαφέρον στυλιστικά –και όχι μόνον- Διπλό πρόσωπο του νου (εκδ. Κριτική, 2015), εκπλήττει συχνά τους αναγνώστες του με τις θεματικές του που δουλεύει, τα είδη με τα οποία συνδιαλέγεται και τις τόσο διαφορετικές στυλιστικά και γλωσσικά επιλογές του.

Στο τελευταίο του βιβλίο φαίνεται να κάνει στροφή από την μεταμοντερνικότητα όπου κυριαρχούσε η έρευνα της μορφής και αυτή καθοδηγούσε καλπάζοντας και πολύ έξυπνα το περιεχόμενο. Στην πραγματικότητα, την προσεγγίζει από άλλες ατραπούς –την πολυφωνία, για παράδειγμα. Ο συγγραφέας επανασυναντάται με ένα παλιότερο βιβλίο του,  το Ο ύπνος περιβάλλει, αλλά σίγουρα ωριμότερος και έχοντας να διαχειριστεί ένα πληθωρικό υλικό μυθοπλασίας και ιστορικών πληροφοριών.

Το μυθιστόρημα έχει τρία επίπεδα. Κεντρικός ήρωας ο Ιάκωβος Αθανασίου, στον μακρύ 19^ο αιώνα που η Ελλάδα αγωνιζόταν να επιβιώσει και να βρει το βηματισμό της ανάμεσα στον ανατολίτη εαυτό της και τον δυτικό επενδύτη που έφερε στους ώμους με δυσκολία. Χαρακτηριστικός τύπος «Ρωμηού», ζει με το όνειρο -ενδοβλημένο όνειρο του  πατέρα του στην πραγματικότητα-  να γίνει μηχανοδηγός στα τρένα. Για να το πετύχει, πλησιάζει πολιτικούς, αγωνίζεται να αποσπάσει τον πολυπόθητο διορισμό με παρακάλια και ρουσφέτια, κάθε απόπειρα τελειώνει πάντα με τον άγριο ξυλοδαρμό του, αλλά αυτός επίμονα συνεχίζει. Παρακολουθώντας τον από την γέννησή του ήδη, ο συγγραφέας ξετυλίγει όλη την ιστορική περίοδο των πρώτων βημάτων της Ελλάδας να γίνει κράτος και στέκεται σε σημαντικές πολιτικές προσωπικότητες και τον ρόλο τους. Αποδομεί με τέχνη και χιούμορ μεγάλα ονόματα της πολιτικής και της οικονομίας «σερβίροντας» τα ιστορικά απόκρυφα μέσα από τις περιπέτειες του ήρωά του. Απογυμνώνονται, λοιπόν, και απομυθοποιούνται πολιτικοί άνδρες, όπως ο Βενιζέλος και ιδίως ο Τρικούπης που συνδέεται άλλωστε και με το θέμα των σιδηροδρόμων,  και εθνικοί ευεργέτες, όπως ο Μπενάκης και ο Συγγρός. Ο Παπαγάννης με ροΐδειο χιούμορ χιμά πάνω τους και αφήνει να φανούν οι πραγματικοί, καθόλου πατριωτικοί σκοποί των πράξεών τους.

Παράλληλα με την κεντρική ιστορία του Ιάκωβου, όμως, παρακολουθούμε μια εκτενή αφήγηση της ερωτικού πάθους της Πηνελόπης Δέλτα και του Ίωνα Δραγούμη. Στο τρίτο επίπεδο, εμφανίζεται η εποχή μας. Η δισεγγονή του Ιάκωβου, Άννα Μαρία Αθανασίου, συλλαμβάνει ένα ιδιότυπο σχέδιο: να παραστήσει ψηφιακά τη ζωή του προπάππου της, σχέδιο που έχει τελικά  απρόσμενη εξέλιξη. Τι ενδιαφέρον μπορεί να έχει η ζωή ενός απλού, λαϊκού ανθρώπου εκείνης της εποχής, που έζησε με τον ατελέσφορο πόθο να γίνει μηχανοδηγός;

Οι απαρχές της δημιουργίας του ελληνικού κράτους και η ταυτότητα ενός λαού που για πολύ καιρό αναγνώριζε τον εαυτό του στον Καραγκιόζη έρχονται να συναντήσουν την σύγχρονη Ελλάδα και το λαό της που κυνηγά ασθμαίνοντας την Δύση και την κουλτούρα του δυτικού κόσμου, ενώ, παράλληλα, ψάχνει ακόμα την ταυτότητά του μέσα από μεγαλοϊδεατισμούς, έχοντας μια πλασματική εικόνα του εαυτού του και του ρόλου του στο σύγχρονο γίγνεσθαι και μετατρέποντας σε εθνικές τραγωδίες και εθνικά στοιχήματα θέματα μακράν των αληθινών προβλημάτων του . Ο Παπαγιάννης διαλέγει την τεχνολογία γύρω από τον ρόλο και από το συμβολικό βάρος της οποίας διαπλέκονται οι προβληματισμοί του για τους λόγους που πήρε η ιστορία της χώρας τους συγκεκριμένους δρόμους και έφτασε στο σήμερα όπως το ξέρουμε. Το σημείο αιχμής τότε ήταν το στοίχημα των σιδηροδρόμων, σήμερα είναι η πληροφορική και ο ψηφιακός κόσμος.

«Ο άντρας που γεννήθηκε την ίδια μέρα με τον Βενιζέλο» κινείται με όχημα το χιούμορ στους δαιδαλώδεις διαδρόμους της πυκνής ιστορίας των τελευταίων δύο σχεδόν αιώνων προσπαθώντας να κατανοήσει και να δείξει τους μύθους και τις εμμονές του λαού μας, τις φαντασιώσεις του, τις επικίνδυνες παθογένειές της ελληνικής κοινωνίας και τις εξελίξεις τους μέσα στο χρόνο. Το ενδιαφέρον είναι πως, ενώ φαίνεται η πολύχρονη και κοπιώδης μελέτη του συγγραφέα ο οποίος έχει προφανώς θέση για τα θέματα που συζητά, φροντίζει επιμελώς να την αφήσει στο περιθώριο, να μην γίνει διδακτικός, αλλά να αφήσει στον αναγνώστη του το δικαίωμα των κρίσεων, των διαφωνιών και των συμπερασμάτων.

Το ενδιαφέρον επίσης είναι ότι το ιστορικό δεν «καταπίνει» τη λογοτεχνία. Το αντίθετο, Ο άντρας που γεννήθηκε μαζί με τον Βενιζέλο  είναι πρωτίστως λογοτεχνία. Η μυθοπλασία είναι καθαρή, το ιστορικό πλαίσιο επίσης, η διαπλοκή της ατομικής περίπτωσης με την ιστορία το ίδιο. Γραφή ωραία, γλαφυρή, λόγος ζωντανός, κατά σημεία ειρωνικός,  παρακολουθεί γλωσσικά τους ήρωές του χωρίς υπερβολές και γελοιοποιήσεις, σχολιάζει με γενικώς παιγνιώδη διάθεση. Η πλοκή ευφυής, κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη, με την ικανότητα του συγγραφέα να ελέγχει την πολυκεντρικότητα του κειμένου και την εξέλιξη των ηρώων του.

Το μυθιστόρημα του Παπαγιάννη, ο ίδιος το χαρακτηρίζει ως ιστορική κωμωδία, έρχεται σε μια στιγμή που έχει ανάψει ξανά η συζήτηση γύρω από την εθνική ιστορία. Όροι όπως «σχολική», «δημόσια» «επιστημονική» ιστορία συζητούνται με σοβαρότητα και γνώση ενώ από την άλλη πλευρά δεν λείπει το πάθος της διατήρησης εθνικών εμμονών και μιας σκοταδιστικής αντίληψης της ιστορίας που ζητά να κρυφτεί η ιστορική αλήθεια για να ηρωοποιηθούν πράγματα και καταστάσεις του παρελθόντος που ευνοούν τον επικίνδυνο εθνικισμό και την εκμετάλλευση της ιστορικής  άγνοιας του λαού. Ως εκ τούτου, εκτός από απολαυστική λογοτεχνία είναι και μια θαυμάσια ευκαιρία να ξανασκεφτούμε οι αναγνώστες του τους εθνικούς μας μύθους.

Η Μαρώ Τριανταφύλλου είναι συγγραφέας και κριτικός θεάτρου

Νίκος Αρβανίτης, Δώδεκα Ώρες / Αμφιθέατρο, 2019, σίδερο, ξύλο, υδατοδιαλυτό βερνικόχρωμα enamel, διαστάσεις μεταβλητές & Δώδεκα Ώρες / Θέσεις, 2019, ήχος, διάρκεια 30´25´´