Θεωρητικές και ερμηνευτικές προσεγγίσεις του

ΤΟΥ ΘΑΝΑΣΗ ΚΑΛΑΦΑΤΗ

Ο Νίκος Σβορώνος, εξέχων ιστορικός με διεθνή αναγνώριση, καλύπτοντας με τις εργασίες του την διαχρονική πορεία του νεότερου ελληνισμού, επικεντρώνεται στα θεματικά πεδία της οικονομικής και κοινωνικής ιστορίας, των θεσμών και του πνευματικού πολιτισμού. Από τα πρώτα βήματά του ως ιστορικός, δουλεύοντας στο Μεσαιωνικό Αρχείο της Ακαδημίας Αθηνών, έρχεται σε επαφή με τις βυζαντινές πηγές, τα τεκμήρια και τις μαρτυρίες. Με την άφιξή του στο Παρίσι το 1945 έρχεται σε όσμωση με τα νέα ρεύματα ιδεών και  τις νέες θεωρήσεις της ιστορικής σχολής των Annles.

Το έργο του Το εμπόριο της Θεσσαλονίκης κατέχει κομβικό σημείο σε όλη την οικονομική του παραγωγή. Οι πηγές, τα τεκμήρια, μας δίνουν την δυνατότητα να προσεγγίσουμε την πραγματικότητα, να αγγίξουμε το αντικειμενικό. Η πιστή εφαρμογή αυτής της Σβορωνικής αρχής βρίσκει την αποθέωσή της στην περίπτωση Εμπορίου της Θεσσαλονίκης. Η κατανόηση των τεκμηρίων δεν μπορεί να γίνει χωρίς την χρήση μιας θεωρίας, και συγκεκριμένα εδώ της μαρξικής. Ο Νίκος Σβορώνος συνδιαλέγεται με τον λόγο των τεκμηρίων, των πηγών και τον θεωρητικό λόγο. Θεωρία από την μια μεριά, και πραγματολογικά δεδομένα από την άλλη. Ο τρόπος συνδιαλλαγής είναι τέτοιος που δεν υποκαθιστά ο ένας λόγος τον άλλον. Ο Σβορώνος δεν κάνει ιδεολογική χρήση της ιστορίας. Ο Σβορώνος γνώριζε καλά τους κανόνες και τις τεχνικές της επιστήμης του. Γνώριζε ιδιαίτερα την σημασία των λέξεων και τις καθόρισε αυστηρά στην χρήση της ανάλυσης και των συμπερασμάτων της όλης ιστορικής του έρευνας.  

Το εμπόριο Θεσσαλονίκης είναι ένα έργο που συνδυάζει τεκμηριωτική και ερμηνευτική ανάλυση, μέσα από την σύνθεση και διαπλοκή της οικονομικής με την κοινωνική ιστορία. Το εύρος της ποσοτικής του ανάλυσης διέπεται από την αρχή που πρέσβευε ο Νίκος Σβορώνος: «δεν μπορείς να στήνεις μια πυροβολαρχία για να σκοτώσεις ένα σπουργίτι». Η ποιοτική ανάλυση ιδιαίτερα στο πρώτο κεφάλαιο είναι ευρηματική και ταυτόχρονα υποδειγματική για τους νεότερους ερευνητές, στον βαθμό που έχει προηγηθεί ο αναγκαίος έλεγχος των πηγών.

Ο Νίκος Σβορώνος δεν είναι θεωρητικός της ιστορίας. Το έργο του όμως διακρίνεται από τις συνθετικές και ερμηνευτικές κατασκευές. Από τις αναλύσεις που εμπεριέχονται στο Εμπόριο της Θεσσαλονίκης και την Επισκόπηση της Νεοελληνικής Ιστορίας, και ιδιαίτερα με τα προλεγόμενα στην ελληνική της έκδοση, αναδεικνύεται ένα συνεκτικό ερμηνευτικό σχήμα για το οικονομικό και κοινωνικό γίγνεσθαι του νεοελληνισμού. Το σχήμα αυτό αποκαλύπτει την ιστορική φιλοσοφική μεθοδολογία του Νίκου Σβορώνου.

Στο περίγραμμα υπογραμμίζεται με έμφαση η σημασία δυο στοιχείων με κυρίαρχο οικονομικό χαρακτήρα. Πρόκειται για τον ρόλο του τραπεζοχρηματικού τομέα (και του θεσμικού του πλαισίου) και των έγγειων σχέσεων, στις οικονομικές εξελίξεις της χώρας, σε μια περίοδο που αρχίζει με την δημιουργία του ελληνικού κράτους και φθάνει μέχρι τα μέσα του 20^ού αιώνα. Αφορά δύο συγκεκριμένα παραδείγματα στο Σβορωνικό έργο, που αντιστοιχούν στις αναλυτικές κατηγορίες, θα λέγαμε: εποικοδόμημα από την μια και υλική βάση από την άλλη. Το πρώτο παράδειγμα υποδηλώνει τον χαρακτήρα και την κατεύθυνση που πήρε το εμπόριο στην χώρα μας και το δεύτερο με τη μη οργανική ανάπτυξη στον αγροτικό τομέα, που αποτέλεσε ανάχωμα για την βιομηχανική εξέλιξη.

Η συγκεκριμένη προσέγγιση, ιδωμένη μέσα από ένα ευρύτερο πλαίσιο του Σβορωνικού έργου, όπως προσδιορίζεται από τις αποκαλούμενες «κεντρικές κατατευθήριες γραμμές», μας δίνει την δυνατότητα να σταθούμε και να τοποθετηθούμε κριτικά στην νέα ιστορική παραγωγή και τον σύγχρονο προβληματισμό σε θέματα ιστορίας και οικονομίας που αναπτύσσονται στους προηγούμενους άξονες. Όμως, δεν πρόκειται να επεκταθούμε προς αυτή την κατεύθυνση.

Ο Νίκος Σβορώνος διερευνά τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις μέσα σε ένα πολυεθνικό πλαίσιο και ταυτόχρονα εθνικά ιδιόμορφο. Από την μια μεριά έχουμε  κοινωνικά στοιχεία υποταγμένα στους ξένους επικυρίαρχους και από την άλλη ηγετικά αναφορικά με τα υπόλοιπα. Η όλη ανάλυσή του φέρνει στην επιφάνεια από την μια τις έννοιες εθνότητα - κράτος- ιδεολογία, και από την άλλη τα κοινωνικά στρώματα. Ξανά και πάλι θα λέγαμε, οι δυο αναλυτικές κατηγορίες εποικοδόμημα και υλική βάση.

Ο Νίκος Σβορώνος, αναφερόμενος στις κατευθυντήριες γραμμές, τις συσχετίζει στην ανάλυση του, πρώτο με «τον αντιστασιακό χαρακτήρα που διέπει ολόκληρη την ελληνική ιστορία», δεύτερον με την «απουσία ακριβώς αυτή καθαρών γραμμών στην διάρθρωση των κοινωνικών και πολιτικών ομάδων» και τρίτον με την «δυσκολία στην αποσαφήνιση των συγκεκριμένων περιγραμμάτων της πνευματικής ζωής και στην διαμόρφωση συγκροτημένων ιδεολογιών». Ο νόθος τρόπος ανάπτυξης απηχεί τις νόθες κοινωνικές σχέσεις. Η εξάρτηση των ανώτερων αστικών στρωμάτων από τις ξένες δυνάμεις καθορίζει τον εμπορευματικό-διαμετακομιστικό χαρακτήρα της ελληνικής οικονομίας και η υπεροχή τους πάνω στα αγροτικά στρώματα εξηγεί ένα «αντιφατικό φαινόμενο» στον 19^ο αιώνα: καθυστερημένη αγροτική χώρα με προηγμένες πολιτικές δομές.

Επανερχόμενοι στο Εμπόριο της Θεσσαλονίκης, πρέπει να συνοψίσουμε ότι είναι υπόδειγμα μελέτης άνισης ανταλλαγής στην περιφέρεια και των απαρχών της ελληνικής κεφαλαιοκρατίας. Εδώ δεν μπορούμε να αποφύγουμε να επισημάνουμε το ρόλο των λαμπρών αναλύσεων του Καρλ Μαρξ για το εμπορικό κεφάλαιο, «Καρλ Μαρξ 1978, σελίδα 338-492» ως ένα σημαντικό ερμηνευτικό κλειδί. Υπάρχουν ακόμη τρεις ιστορικοί που κάνουν μελέτες για τον εμπορευματικό καπιταλισμό. Ο Σ. Μάξιμος, ο Γ. Κορδάτος και ο Νίκος Ψυρούκης. Ο Νίκος Σβορώνος βρίσκεται πιο κοντά με τον Σ. Μάξιμο, αφού ερευνούν το ίδιο θέμα, με διαφορετικά ίσως μεθοδολογικά μέσα. Οι εκτιμήσεις τους δεν είναι πολύ διαφορετικές. Οι αναζητήσεις του Γιάννη Κορδάτου για την γέννηση της ελληνικής κεφαλαιοκρατίας τον οδηγούν γρήγορα στην διερεύνηση του χαρακτήρα της ελληνικής επανάστασης. Από παρόμοια βάση έρευνας ο Νίκος Σβορώνος καταπιάνεται με τον εμπορευματικό καπιταλισμό και την κατεύθυνση που παίρνει στην ελληνική περίπτωση και φτάνει στον προσδιορισμό των αιτιών και τον χαρακτήρα της ελληνικής επανάστασης. Ο Νίκος Ψυρούκης μελετά ιδιαίτερα το πρόβλημα του παροικιακού κεφαλαίου, έχοντας ως κατευθυντήρια γραμμή την ίδια ανάλυση του Καρλ Μαρξ για το εμπορευματικό κεφάλαιο.

Οι προηγούμενες θεωρήσεις ακουμπούν σε ένα ευρύτερο προβληματισμό που αναπτύσσονταν στην Ελλάδα τις δεκαετίες του ’20 και ’30 για τον χαρακτήρα της ελληνικής επανάστασης και της κεφαλαιοκρατικής εξέλιξης στην Ελλάδα, που φιλοξενούνταν στις σελίδες των περιοδικών «Σπάρτακος» και «ΚΟΜΕΠ» τις αντίστοιχες δεκαετίες. Ο Νίκος Σβορώνος είναι ένας μη δογματικός θα λέγαμε μαρξιστής που δεν μιλάει πολύ θεωρητικά και αξιωματικά. Ερευνά και ερμηνεύει την εκεί πραγματικότητα με μια μέθοδο και θεωρία που αξίζει τον κόπο μιας νέας ανάγνωσης.