Ιστορική κοινωνιολογία

Γιώργος Ζιάκας, Λάρισα. Τα σφαγεία, 1961, λάδι σε καμβά, 20 x 40 εκ.

ΤΟΥ ΒΑΓΓΕΛΗ ΤΖΟΥΚΑ

RICHARD LACHMANN, Τι είναι η ιστορική κοινωνιολογία;, επιμέλεια - εισαγωγή Ν. Βαφέας - Γ. Κουμπουρλής, μετάφραση Γ. Σουβλής, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, σελ. 240

Αναμφίβολα οι κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες αντιμετωπίζουν πολλαπλές πιέσεις σε παγκόσμιο επίπεδο. Εκτός των τεράστιων προκλήσεων που θέτουν ενώπιόν τους οι μεγάλες δομικού τύπου μεταβολές των τελευταίων δεκαετιών στην κοινωνική, οικονομική και πολιτισμική σφαίρα, τα επιστημονικά αυτά πεδία θεωρούνται από μεγάλα τμήματα της κοινής γνώμης ή/και φορείς της κυρίαρχης ιδεολογίας αντιπαραγωγικά, παρωχημένα, ιδεολογικά φορτισμένα και εν τέλει «άχρηστα» στο πλαίσιο του μετανεωτερικού παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Το ανά χείρας βιβλίο του Ρίτσαρντ Λάχμαν συνιστά μια σημαντική συμβολή στη συγκρότηση μιας τεκμηριωμένης απάντησης σε τέτοιου τύπου εκτιμήσεις. Αφορά μάλιστα έναν κλάδο που έχει αναπτυχθεί ουσιαστικά κυρίως τις μεταπολεμικές δεκαετίες και στο πλαίσιο του οποίου οι ερευνητές που αυτοπροσδιορίζονται ως ιστορικοί κοινωνιολόγοι επιχειρούν τη σύζευξη της ιστορίας με την κοινωνιολογία (και αντιστρόφως). Δεν πρόκειται ασφαλώς για εύκολο εγχείρημα. Τη δυσκολία αυτή υπογραμμίζει και ο συγγραφέας του βιβλίου, όταν αναφέρεται πολλές φορές στα προβλήματα της εννοιολόγησης, της επιλογής μεθόδου, της ασάφειας των ορισμών, που συνοδεύουν τον κλάδο εν τη γενέσει του. Από την άλλη πλευρά, η βασική θέση του κειμένου είναι ότι «η κοινωνιολογία είναι λίαν εξοπλισμένη, αναλυτικά και μεθοδολογικά, για να αναλύσει τις επιπτώσεις των μετασχηματισμών του πρώιμου 21ου αιώνα, ακριβώς όπως δημιουργήθηκε για να εξηγήσει το σύμπλεγμα των πρωτόγνωρων και αποδιαρθρωτικών αλλαγών που συνόδευσαν την ανάδυση των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών. Αλλά η κοινωνιολογία μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε ποιο είναι το πλέον σημαντικό και το πλέον έμπλεο συνεπειών για τον σύγχρονο κόσμο μας μονάχα όταν είναι ιστορική κοινωνιολογία».

Πριν όμως αποπειραθούμε τη συνοπτική επισκόπηση της επιχειρηματολογίας του συγγραφέα, πρέπει να αναφερθούμε στην εξαιρετικά κατατοπιστική και ενδιαφέρουσα εισαγωγή των Νίκου Βαφέα και Γιάννη Κουμπουρλή. Στο εισαγωγικό λοιπόν κείμενο οι δυο επιμελητές, που μας έχουν σχετικά πρόσφατα παραδώσει στα ελληνικά μια πολύ χρήσιμη συλλογή κειμένων ιστορικής κοινωνιολογίας (Ιστορική κοινωνιολογία: Αντικείμενο και μέθοδος, Σαββάλας - Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, Αθήνα 2014), προχωρούν σε μια κριτική της γενικότερης συζήτησης αλλά και στην παρουσίαση του διανοητικού προφίλ του συγγραφέα. Τονίζουν το ιδεολογικό και πολιτικό πλαίσιο στο οποίο διαμόρφωσε τις απόψεις του (την πολιτικοποιημένη Αμερική του 1960 και του 1970), τα ζητήματα καταγωγής (γόνος Γερμανοεβραίων που είχαν εγκαταλείψει τη ναζιστική Γερμανία), αλλά και τις βασικές προκείμενες του όλου θεωρητικού του έργου. Το έργο αυτό έχει ξεκάθαρες πολιτικές συνδηλώσεις, καθώς ο Λάχμαν φαίνεται να υποστηρίζει σε ένα από τα πρόσφατα κείμενά του ότι ένα από τα κύρια ερωτήματα που τον απασχόλησαν στις έρευνες του είναι «πώς καταφέρνουν να τη γλυτώνουν πάντοτε οι μπάσταρδοι» και «πού είναι οι γκιλοτίνες» (ώστε να τιμωρηθούν οι υπεύθυνοι για τις αδικίες και τα δεινά του σύγχρονου κόσμου). Δεν πρέπει όμως να παραγνωρίζεται και το γεγονός ότι ο ίδιος φαίνεται να σέβεται την αμερικανική φιλελεύθερη δημοκρατία, όντας ταυτόχρονα αποστασιοποιημένος από την τρέχουσα πολιτική πραγματικότητα της χώρας του (γεγονός που αποδίδει στην απογοήτευση του από «τη σχεδόν αδιάλειπτη σειρά ηττών που υπέστησαν οι προοδευτικές δυνάμεις αυτού του έθνους καθ’ όλη τη διάρκεια της ενήλικης ζωής του»).

Η διάρθρωση του κειμένου περιλαμβάνει κατά σειρά κεφάλαια για τις επαναστάσεις, τις αυτοκρατορίες, τα κράτη, την ανισότητα, το φύλο, την κουλτούρα και τις ευρύτερες προοπτικές του κλάδου. Όπως εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς, πρόκειται για τα αντικείμενα έρευνας εκείνα που έχουν απασχολήσει ποικιλοτρόπως τους σπουδαιότερους ιστορικούς κοινωνιολόγους, τόσο σε μεθοδολογικό όσο και σε ερμηνευτικό επίπεδο. Η ανάλυση του συγγραφέα αποσκοπεί όμως όχι μόνο στην παρουσίαση των βασικών θέσεων των σημαντικότερων ιστορικών κοινωνιολόγων, αλλά και σε μια κριτική των εκάστοτε μειονεκτημάτων/ελλείψεων των θεωριών τους. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται μια σφαιρική θεώρηση των ζητημάτων εκείνων που έχουν προκαλέσει κατά καιρούς οξύτατες συζητήσεις μεταξύ των ερευνητών. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των επαναστάσεων. Ο Λάχμαν μας θυμίζει εμβληματικές περιπτώσεις επιστημόνων που έχουν ασχοληθεί με το ζήτημα της βίαιης ανατροπής ενός κοινωνικού και πολιτικού συστήματος και της αντικατάστασης του από ένα άλλο, με γεγονότα δηλαδή που ο ίδιος αποκαλεί από τα πλέον «κοσμοϊστορικά» της παγκόσμιας ιστορίας. Ενδεικτικά είναι τα ονόματα της Θήντα Σκότσπολ, του Τσαρλς Τίλλυ, του Μάικλ Μαν, ερευνητών δηλαδή που, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, έχουν προβάλει μείζονος εμβέλειας ερμηνευτικές προσεγγίσεις για τις μεγάλες επαναστάσεις του νεωτερικού και σύγχρονου κόσμου (τη Γαλλική, τη Ρωσική, την Κινεζική κ.λπ.) Η παρουσίαση των κεντρικών θέσεων γύρω από τις επαναστάσεις συνιστά ένα παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ο συγγραφέας επεξεργάζεται το υλικό του. Είναι χαρακτηριστικό ότι προχωράει σε μια παράθεση των ερωτημάτων που έχουν τεθεί από τους ερευνητές γύρω από τους ορισμούς, τις χρονικότητες και τις αιτίες των επαναστάσεων και, ταυτόχρονα, μας καθιστά κοινωνούς των δικών του προβληματισμών και της δικής του οπτικής για το ζήτημα, οπτικής ξεκάθαρα πολυδιάστατης.

Το βιβλίο του Λάχμαν, παρά τον «εισαγωγικό» του χαρακτήρα, δεν υπολείπεται αρετών όπως η βαθιά γνώση του εξεταζόμενου αντικειμένου, η αποφυγή υιοθέτησης μονοδιάστατων απόψεων και η επιλογή μιας ουσιαστικής συγκριτικής προσέγγισης. Από την άποψη αυτή μπορεί να αποτελέσει αφορμή και για την επανέναρξη του διαλόγου για τα όρια και τις προοπτικές των μεγάλων ερμηνευτικών σχημάτων της κοινωνικής πραγματικότητας σε μια εποχή ιδεολογικού κατακερματισμού και σύγχυσης.

Ο Βαγγέλης Τζούκας είναι δρ Κοινωνιολογίας, μέλος ΣΕΠ ΕΑΠ