Ο άνθρωπος ως άτομο και εν κοινωνία

ΤΟΥ ΠΕΤΡΟΥ Θ. ΠΙΖΑΝΙΑ

Άποψη της έκθεσης

  

ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΠΑΡΤΣΙΔΗΣ, επιμέλεια εισαγωγή, Διατομικότητα. Κείμενα για την οντολογία της σχέσης. Μετάφραση, Λουκία Μάνο-Χρηστίδη: Κείμενα Balibar, Chiesa, Culioli, Deleuze, Del Luccese, Goldman, Habermas, Hegel, Kojeve, Lacan, Lecercle, Marx, Morfino, Normand, Simmel, Simondon, Spinoza, Freud, Virno, Weber. Εκδόσεις Νήσος, σελ. 480  

Η εισαγωγή του Μιχάλη Μπαρτσίδη είναι ένα χείμαρρος σκέψης για την βασική φιλοσοφική έννοια που διαπραγματεύεται στο βιβλίο, την διατομικότητα. Η αρχαιολογία αυτής της έννοιας σε μια ενδελεχή ιστορική και βιβλιογραφική ανάλυση που αναπτύσσει ο συγγραφέας στην εισαγωγή, στηρίζεται σε αποσπάσματα κειμένων που δημοσιεύονται στο βιβλίο και έχουν επιλεγεί από έργα φιλοσόφων, γλωσσολόγων, στοχαστών. Αν κανείς έχει διαβάσει μόνο στα ελληνικά κάποιους από τους παραπάνω διαπιστώνει με έκπληξη στα μεταφρασμένα τους κείμενα πως γράφουν κανονικά, στρωτά και κατανοητά. Το έργο των μεταφράσεων σχεδόν όλων των κειμένων αυτών ανήκει στην κα Λουκία Μάνο-Χρηστίδη, μεταφράσεις σε ελληνικά άρτια εξοικονομημένα, με τα δύο πόδια στη γη, αποτέλεσμα το οποίο οφείλεται όχι μόνο στην γλωσσική της επάρκεια αλλά στην ευρύτατη φιλοσοφική της παιδεία, όπως γίνεται φανερό από το υπερβολικά μετριόφρων σημείωμά της για την μετάφραση και την μεταφραστική ανάλυση των φιλοσοφικών εννοιών του βιβλίου.

Είπα στην αρχή ότι πρόκειται για χείμαρρο. Τα ερωτήματα που προκαλεί η εισαγωγή του βιβλίου γύρω από την κοινωνική δομή, το υποκείμενο και την δόμηση των κοινωνικών δεσμών (ή σχέσεων, ή Rapports sociaux) είναι πολλά και ξεχασμένα εδώ και δεκαετίες κατά τις οποίες η σκέψη υπόκειται στην τυραννία της χρηστικότητας αν όχι κιόλας της “αγοράς”. Το άτομο και η κοινωνική συγκρότηση είναι, πολύ συνοπτικά, το θέμα και όπως είπα τα ερωτήματα που γεννά είναι πολλά.

Ο άνθρωπος ως άτομο και εν κοινωνία είναι θέμα που συνιστά μια παλαιά φιλοσοφική προβληματική και συνοψίζεται με το ερώτημα για το εάν και κατά πόσο το άτομο είναι αυθύπαρκτο ή όχι, μια αυτοτελής οντότητα από την σύλληψη έως το τέλος. Και αν ναι, τότε πως στην ευχή συγκροτείται η κοινωνία σε όποια ιστορική της εκδοχή, απλώς από ανάγκη; Οι απαντήσεις που έχουν δοθεί δεν είναι και τόσες πολλές, συχνά αρκετά αμήχανες, μάλιστα ιδίως οι προερχόμενες από μαρξιστές. Από αυτές θα βρει αρκετές και αντιπροσωπευτικές ο αναγνώστης του βιβλίου του Μ. Μπαρτσίδη όχι μόνο στα σχόλια της  εισαγωγής του, αλλά ιδίως στα αποσπάσματα των κειμένων. Τα αποσπάσματα κειμένων του Freud αλλά και τα μικρά του Lacan δείχνουν, αν και αναγκαστικά πολύ συνοπτικά, τον ερμηνευτικό δρόμο της ψυχανάλυσης για την σχέση του ατόμου και του κοινωνικού του περιβάλλοντος. Και θυμίζουν (σε όποιον θυμάται) να ξαναδεί αυτά τα μεγάλης αξίας κείμενα. Στον γράφοντα θύμισαν την σύνοψη για την εξέλιξη του νεογέννητου ανθρωποειδούς βρέφους σε άνθρωπο όπως την έχει συλλάβει, στο μεταίχμιο της ψυχαναλυτικής θεωρίας και της μαρξικής κοινωνιολογίας, ο Κ. Καστοριάδης στην Φαντασιακή θέσμιση της κοινωνίας αλλά και την σχεσιακή θεωρία του Pierre Bourdieu. Ο Étienne Balibar, στο σχολιαστικό του κείμενο που δημοσιεύεται στον τόμο, τονίζει πως για τον μαρξισμό το άτομο δεν είναι specis infima, η άτμητη, αδιαίρετη κοινωνική μονάδα, αλλά όπως λέει ο Κ. Μαρξ στο κείμενά του για το εμπόρευμα και την ανταλλαγή, αλλά κυρίως στην περίφημη 6η θέση για τον Φόιερμπαχ η οποία δημοσιεύεται επίσης (λύνοντας η μεταφράστρια για τα ελληνικά και το περίφημο ερώτημα για την απόδοση του Wesen), ότι το άτομο είναι είδος διαμορφούμενης δομής σχέσεων και όχι ουσία καθαυτή. Τα κείμενα των φιλοσόφων ξεκινώντας από τα αποσπάσματα της Ηθικής του Σπινόζα αλλά και του σημαντικού όσο και άγνωστου στα καθ' ημάς Simondon, διευρύνουν την προβληματική και περαιτέρω τα δημοσιευόμενα αποσπάσματα κειμένων γλωσσολόγων που δεν παύουν να θυμίζουν την αφαιρετική τροπή της γλώσσας.

Ο συγγραφέας της εισαγωγής και επιμελητής Μ. Μπαρτσίδης με το παρόν έργο του μας ωθεί να σκεφτούμε μια ξεχασμένη ερμηνεία σύμφωνα με την οποία το άτομο ως υποκείμενο, φαινομενικά ενιαίο και άτμητο, στην πραγματικότητα αποτελείται από μια συστάδα προσωπικοτήτων οργανωμένων με μία από αυτές ως επικαθοριστική: “το άτομο δεν είναι κάτι δεδομένο εκ των προτέρων [από την γέννηση] και αφηρημένο, αλλά παράγεται και κατασκευάζεται. Επίσης δεν είναι μια ουσία η οποία 'είναι' η ουσία του όλου” τονίζει ο συγγραφέας, και λίγο παρακάτω παραθέτει απόσπασμα του Γάλλου φιλοσόφου Σιμοντόν για να υπογραμμίσει πως “το ατομικό ον δεν είναι όλο το ον, ούτε το πρώτο ον”. Εντέλει, ο επιμελητής στην εισαγωγή του και τα κείμενα που δημοσιεύονται προτάσσει την “έννοια του ατόμου-ως-θεσμού αντί του μεμονωμένου-ατόμου”, ή αλλιώς το γίγνεσθαι της ατομίκευσης συνιστά κοινωνική συγκρότηση. Οπότε αφού ο λόγος για την κοινωνία είναι εύλογο, αν όχι κιόλας αναγκαίο για τον φιλόσοφο συγγραφέα, να κάνει το επόμενο βήμα τονίζοντας πως “η διατομικότητα δηλώνει τελικώς την εσωτερική σχέση γνώσης και πολιτικής ... νέας πολιτικής ως μεσολάβησης πέρα από το ιδεο-λογικό πεδίο του κράτους και του πεδίου των σχέσεων εξουσίας”.

Ασφαλώς όλα αυτά έχουν ταυτόχρονα μια καινοτομική διάσταση της φιλοσοφικής σκέψης όπως όμως και μια κάποια χροιά αρχαίων ερωτημάτων μαζί με αποχρώσεις ιερών κειμένων. Και στο σημείωμα της μεταφράστριας αντιλαμβανόμαστε πόσο εντρύφησε η ίδια σε αυτά προκειμένου να φτάσει όσο το δυνατόν ιστορικά εγγύτερα σε θεμελιωμένες αποφάσεις της μετάφρασης.

Τελικά κανείς και τίποτε δεν διαφεύγει από τον μείζονα νόμο της ιστορικότητας, φυσικά ούτε οι φιλοσοφικές έννοιες. Όταν οι άνθρωποι πριν αιώνες επινόησαν τον μονοθεϊστικό θεό ως απείκασμα της επιθυμίας τους για παντοδυναμία και τελειότητα (συγκριτικά με τους ατελείς μισο-ανθρώπινους θεούς της αρχαιότητας, πόσο μάλλον τους άγριους χθόνιους θεούς) δεν του έδωσαν πρόσωπο ούτε όνομα. Το πρόσωπο έμεινε στους πιστούς, αλλά και αυτό ήταν το καθρέφτισμα της ψυχής η οποία σε αντίθεση με το σαρκίο, ήταν αθάνατη. Και εφόσον η ψυχή κάλυπτε ορισμένες προϋποθέσεις κατά την διάρκεια της ζωής, τότε και μόνο θα μπορούσε να απολαύσει μια θέση ολίγον θεού στον παράδεισο με ηρεμία και ικανοποίηση. Αυτή η ιδέα του διχασμένου ατόμου, μάλιστα με σώμα και ζωή άξια περιφρόνησης, έγινε κυριολεκτικά συντρίμμια πάνω στο κύμα του Διαφωτισμού. Η ανθρώπινη ευτυχία εν ζωή ήταν ο στόχος, και το μέσο για την επίτευξή του η ελευθερία εν κοινωνία. Ο Διαφωτισμός, αυτός μετά από αιώνες από το τέλος της κλασικής αρχαιότητας, ανέδειξε ξανά το άτομο. Και το κείμενο του Σπινόζα που περιλαμβάνεται στον τόμο που συζητάμε εδώ, εκτός από ωραίο είναι και αντιπροσωπευτικό της εποχής για το ζήτημα του ατόμου και των σχέσεων που το συγκροτούν.    

Για τον S. Freud, που πρώτος αυτός έσπασε σε χίλια κομμάτια την ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας του ατόμου και της ελεύθερης βούλησής του όπως ερχόταν από τον Διαφωτισμό, η κοινωνία ως σύστημα σχέσεων, μέσω της οικογενειακής δομής, αποτελεί τον θεμέλιο λίθο. Αλλά και ο Κ. Μαρξ εκκινώντας όχι μόνο από τον Χέγγελ αλλά και την προηγούμενη πολιτική οικονομία μιλάει συνεχώς για συστήματα κοινωνικών σχέσεων, εντέλει ο ορισμός του καπιταλισμού δεν είναι παρά ένα σύστημα κοινωνικών σχέσεων, μια ιστορικά εξελισσόμενη κοινωνική δομή με προεξάρχοντα οικονομικά χαρακτηριστικά. Το ζήτημα του ατομικού είναι δεν απασχόλησε τον Κ. Μάρξ ιδιαίτερα, παρά μόνο στα πρώτα στάδια αλλά και ως ηθική εξέγερση για την αθλιότητα της ζωής των προλεταρίων ως ανθρώπων. Οι επίγονοι του Κ. Μαρξ φαίνεται να κληρονόμησαν αυτή την ελάχιστη ενασχόληση του με το άτομο, και παρά την 6η θέση για τον Φόυερμπαχ, αντιλαμβανόντουσαν τις σχέσεις παραγωγής κτλ ως υπερβολικά αφηρημένες, σχεδόν σαν εξωιστορικές δομές, με τους ανθρώπους εντός τους σχεδόν χωρίς σημασία πέρα από την ηθική. Έτσι το αρχαίο αυτό ερώτημα παρέμεινε σχεδόν στην αποκλειστική  αρμοδιότητα των φιλελεύθερων (και νυν νεοφιλελεύθερων). Αυτοί απλά, θα έλεγα χρηστικά και πρακτικά, σε ένα ζήτημα που αποτελεί το άκρως αντίθετο της χρηστικότητας και του πρακτικού, συνέδεσαν το άτομο ιδίως με την ιδιοκτησία και την ατομική πρωτοβουλία για να του δώσουν, χωρίς πολλά πολλά φιλοσοφικά, μια αυθύπαρκτη υπόσταση. Και η ιστορική επιστήμη έτσι ήταν κάποτε, υπηρέτρια των μεγάλων ανδρών. Πάντως σε όλες τις εκφάνσεις της φιλελεύθερης φιλοσοφίας η ευθεία σχέση ιδιωτικού συμφέροντος και ορισμού του ατόμου ως αυθύπαρκτης οντότητας είναι τόσο γραμμική, ώστε να καταντάει φιλοσοφικά α-νόητη.

Για τους μαρξιστές, ακόμη και τους μετασταλινικούς, η αναφορά στο άτομο αποτελούσε ολίσθηση από τον υλισμό στον ιδεαλισμό, αν όχι στον θεωρητικό ρεβιζιονισμό. Άλλοι, μαρξιστές και μη, συνέλαβαν την ιδέα μιας δομής όπου το άτομο μεν υπάρχει αλλά υπερκαθορίζεται απολύτως από την δομή στην οποία υφίσταται, συνεπώς μικρή ή ανύπαρκτη η σημασία του. Μόνη εκδοχή να δώσεις κανείς φιλοσοφική σημασία στο άτομο και τα ερωτήματα που προκύπτουν ήταν το ολίσθημα του αφελούς ανθρωπισμού, εκείνου που απεχθανόταν ο Αλτουσέρ. Πρόκειται για εκείνη την σύλληψη της σχέσης ατόμου ως έρμαιου εντός μιας κοινωνικής δομής (του δομισμού) την οποία τόσο εύστοχα χλευάζει ο Lucien Goldman σε κείμενο που δημοσιεύεται στον τόμο.     

Κάνω αυτή την συνοπτική αναδρομή για να θυμίσω, αλλά και να τονίσω με όση έμφαση μπορώ, πως η αναδυόμενη φιλοσοφική έννοια της διατομικότητας έρχεται με την φιλοδοξία να αποδεσμεύσει την φιλοσοφική σκέψη από πολλά σχετικά αδιέξοδα θέτοντας πολλά ζητήματα με την αρμόζουσα στα κοινωνικά φαινόμενα πολυπλοκότητα. Να θέσει, δηλαδή, ξανά το ζήτημα του ατόμου και της κοινωνίας, του εαυτού και του άλλου ως σύμμεικτα, και όχι διαχωρισμένα κοινωνικά στοιχεία όπως υποστηρίζει η ιδεολογία της πολυπολιτισμικότητας^. να διερευνήσει το ζήτημα για το άτομο ως θεσμό με κοινωνική υπόσταση, και περαιτέρω τους εννοηματωμένους στον καθένα και την κάθε μία κοινωνικούς δεσμούς που τον κατέστησαν άνθρωπο, και εντέλει το modus σύνταξης του φαινομένου κοινωνία -θα πρόσθετα σε όλες τις ιστορικές του εκδοχές. Αντιλαμβάνομαι πως η έννοια αυτή θέλει να εισχωρήσει απευθείας στο κοινωνικό αποφεύγοντας όλους τους αναγωγισμούς. Σε κάθε περίπτωση η έννοια της διατομικότητας δεν έρχεται ως τελεσίδικη απάντηση, αλλά ως ερευνητική κατεύθυνση, κάτι σαν οδοδείκτης στον οποίο αναγράφεται: από εδώ ο δρόμος για το πραγματικό της κοινωνικής σύστασης των ανθρώπων ως ατόμων και της κάθε κοινωνικής συγκρότησης.

Ο Πέτρος Θ. Πιζάνιας είναι ομότιμος καθηγητής Ιστορίας στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο