« Η Ιδέα ενός Πανεπιστημίου»

ΤΗΣ ΤΖΙΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗ

Ευτύχιος Σαββίδης, Territorial control

Σε πολλά θέματα, το να σκέφτεσαι σωστά, είναι να σκέφτεσαι σαν τον Αριστοτέλη. [i]

Όπως στις μέρες μας, στη διάρκεια του 19^ου Αιώνα, θέματα όπως η οργάνωση ενός πανεπιστημίου, οι μορφές και τα μέσα της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, οι τομείς της πανεπιστημιακής γνώσης και οι στόχοι τους, και, γενικότερα, ο σκοπός της μόρφωσης και της παιδείας του Ανθρώπου, αποτελούσαν ένα σημαντικό πεδίο προβληματισμού της φιλοσοφικής σκέψης στη Μεγάλη Βρετανία. Ήταν η Εποχή, όπου η εφαρμογή νέων τεχνολογιών επηρέαζε και μετέβαλε με ταχύτατους ρυθμούς όχι μόνο την καθημερινότητα της ζωής και τις ανισότητες στις σχέσεις των πολιτών, αλλά και την ασφάλεια ή ανασφάλεια της οικονομικής τους κατάστασης∙ η Εποχή, όπου τα θεμέλια της Θρησκείας είχαν βαθύτατα κλονιστεί από τις ανακαλύψεις των νέων επιστημονικών κλάδων της Γεωλογίας και της Βιολογίας∙ η Εποχή, όπου η φιλοσοφία του Ωφελιμισμού, η οποία διακήρυττε πως οι ηθικές αξίες και τα ανθρωπιστικά ιδεώδη δεν αποτελούσαν ουσιώδεις, αναλλοίωτες «αλήθειες», αλλά ήσαν «ουδέτεροι όροι» που καθορίζονταν από την εκάστοτε ιστορική συγκυρία και τους εξουσιαστικούς μηχανισμούς που είχαν τη δύναμη να διαμορφώνουν την ιδεολογική λειτουργία της γλώσσας, αυτή, η νέα θρησκεία της χρησιμότητας έτεινε πλέον να καταστεί κυρίαρχη. Τέλος, ήταν η Εποχή όπου το ρήγμα ανάμεσα στις Εφαρμοσμένες Επιστήμες και τις Επιστήμες του Ανθρώπου είχε αρχίσει να γίνεται ορατό και να μεταλλάσει τη σύσταση και την ιδέα του Πανεπιστημίου.

Μία Πραγματεία, που στάθηκε καθοριστική στην υπεράσπιση της ανθρωπιστικής Παιδείας (Liberal education), ήταν εκείνη του Καρδινάλιου John Henry Newman, The Idea of a University (1852). Στο σημερινό, σύντομο άρθρο μου, θα σκιαγραφήσω τις κεντρικές θέσεις και τα επιχειρήματα του συγγραφέα, ενώ στο επόμενο θα προσπαθήσω να αναδείξω, στο μέτρο του δυνατού, τις ομοιότητες αλλά και τις μεγάλες διαφορές παρόμοιων προβληματισμών που απασχολούν εδώ και τρεις σχεδόν δεκαετίες την πανεπιστημιακή κοινότητα στις αγγλοσαξονικές χώρες, και όχι μόνο. Συγκεκριμένα, τις σκέψεις που αναπτύσσονται γύρω από την ιδέα ενός πανεπιστημίου του 21^ο Αιώνα, και τις προσπάθειες που καταβάλλουν οι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι για την υπεράσπιση των Ανθρωπιστικών Σπουδών και την παραπαίουσα πανεπιστημιακή αυτονομία, απέναντι στην λυσσαλέα επίθεση που δέχονται από τις αυταρχικές δυνάμεις και τα χρησιμοθηρικά συμφέροντα της καζινο- καπιταλιστικής Αγοράς.

Η Ιδέα ενός Πανεπιστημίου, κατά τον J. H. Newman, στηρίζεται στην αρχή ότι η Γνώση αποτελεί ένα ενιαίο όλον. Οι διάφοροι κλάδοι της Γνώσης συνδέονται στενά μεταξύ τους, διαθέτουν μιαν «εσωτερική συμπάθεια», αλληλοεπηρεάζονται και « δέχονται, ή μάλλον απαιτούν τη σύγκριση και την προσαρμογή». Έτσι, «το να προσδώσει κανείς μιαν αδικαιολόγητη υπεροχή σε έναν από αυτούς, αδικεί όλους τους άλλους». Η πραγματική μεγαλοσύνη και αξία στην επιδίωξη της Γνώσης οφείλεται στο ότι σκοπός της Γνώσης είναι ο εαυτός της (575).[ii]

Κατά τον Newman, ο καταμερισμός και η ιεράρχηση των γνωστικών πεδίων, που χαρακτήρισε εδώ και μισό αιώνα τα βρετανικά πανεπιστήμια, η έμφαση στην εξειδίκευση και τη χρησιμότητα της γνώσης, αντί στην ανιδιοτελή μόρφωση και διαμόρφωση του χαρακτήρα των νέων ανθρώπων, πρόδιδε την ίδια την Ιδέα του Πανεπιστημίου. Γιατί, σύμφωνα με τον «μεγάλο Φιλόσοφο», τον οποίο και παραθέτει ο Newman, «Χρήσιμα είναι κυρίως αυτά που αποδίδουν καρπούς, ενώ ελευθέρια είναι αυτά που είναι ευφρόσυνα. Λέγοντας ‘αποδίδουν καρπούς’, εννοώ αυτά που αποφέρουν εισοδήματα, ενώ με ‘ευφρόσυνα’, εννοώ αυτά από τα οποία τίποτα απολύτως δεν έχει να κερδίζει κανείς πέρα από την ίδια τη χρήσης τους» (580).[iii]

Ωστόσο, στη θέση μιας κοινότητας διδασκόντων και διδασκομένων, που θα αφιέρωνε για μερικά χρόνια το νου και την εργασία της σε μιαν από κοινού ανιδιοτελή αναζήτηση της Γνώσης και της αλήθειας, τα πανεπιστήμια στη Μεγάλη Βρετανία κυβερνώνται τώρα από «έναν κύκλο σοφών ανθρώπων όπου ο καθείς περιφρουρεί ζηλότυπα τη δική του επιστήμη και ανταγωνίζεται εκείνη των άλλων», αντί να συνεργάζονται, να συνθέτουν και να διευρύνουν τα όρια της έρευνας και της φιλοσοφικής αναζήτησης προς το όλον της Γνώσης, όπως προϋποθέτει μια ελευθέρια, ανθρωπιστική παιδεία. Έτσι, ο καταμερισμός και η εμπορευματοποίηση της γνώσης, μέσω της «εξειδίκευσης», λειτουργεί σε βάρος της καλλιέργειας του νου και καθιστά τους φοιτητές παθητικούς δέκτες, αφού οι επιλογές τους είναι «καθοδηγούμενες» και εξαρτώνται αυστηρά «από τις απόψεις και τις ερμηνείες που τους παρέχει η αυθεντία των καθηγητών τους» (574).

«Διαλέξεις δίνονται επί παντός θέματος, εξετάσεις οργανώνονται, βραβεία απονέμονται… λίστες ερωτημάτων δημοσιεύονται, θαυμάσιες για το εύρος και βάθος, την ποικιλία και τη δυσκολία τους, πραγματείες γράφονται, που μαρτυρούν εκτεταμένη ανάγνωση ή πολυσχιδή πληροφόρηση∙ τι είναι αυτό, ωστόσο, που απουσιάζει από την πνευματική καλλιέργεια ενός πολυδιαβασμένου, με επιστημονικές κατακτήσεις ανθρώπου;» (589-590).

Η απάντηση του Συγγραφέα είναι πως απουσιάζει εκείνη ακριβώς η κουλτούρα του νου που παρέχει η ανθρωπιστική παιδεία. Στο σημείο αυτό, ο Newman προβαίνει σε μια δήλωση πρωτάκουστη στα χρονικά των πανεπιστημίων! Απευθυνόμενος στο ακροατήριό του, δηλώνει πως αν ήταν να επιλέξει ανάμεσα σε ένα λεγόμενο Πανεπιστήμιο που δεν το αποτελούσε μια Κοινότητα, όπου διδάσκοντες και διδασκόμενοι δεν ζούσαν και δεν μελετούσαν μαζί, και το οποίο «έδινε πτυχία σε κάθε φοιτητή που περνούσε διάφορα μαθήματα στις εξετάσεις», και σε ένα Πανεπιστήμιο «το οποίο δεν θα είχε ούτε καθηγητές, ούτε εξετάσεις, αλλά απλώς θα αποτελούνταν από έναν αριθμό νέων ανθρώπων που θα ζούσαν μαζί για τρία ή τέσσερα χρόνια και μετά θα έφευγαν», θα επέλεγε το δεύτερο!

Αν τώρα του ετίθετο το ερώτημα ποιάν από τις δύο μεθόδους θεωρεί πως θα ήταν πιο επιτυχής στην εκπαίδευση, την διεύρυνση του νου, την διάπλαση του χαρακτήρα και την κοινωνική υπευθυνότητα αυτών των νέων ανθρώπων, δηλώνει πως δεν θα δίσταζε να επιλέξει και πάλι τη μέθοδο της ελευθέριας παιδείας. Γιατί,

«Μια ομάδα ανοιχτόμυαλων και ανοιχτόκαρδων νέων, με παρατηρητικότητα και έφεση για γνώση που ζουν μαζί, είναι σίγουρο πως πολλά έχουν να μάθουν ο ένας από τον άλλον, ακόμα κι αν δεν υπάρχει κάποιος να τους διδάξει. Η συνομιλίες τους αποτελούν μια σειρά διαλέξεων, και έτσι κερδίζουν για τον ίδιο τον εαυτό τους νέες ιδέες και απόψεις, νέα ύλη για σκέψη και συγκεκριμένες αρχές για να κρίνουν και να πράττουν μέρα με την μέρα». (597-8).

Το γεγονός ότι προέρχονται από διαφορετικά περιβάλλοντα και μέρη, ότι έχουν διαφορετικές αντιλήψεις, ότι πρέπει να καταβάλλουν προσπάθεια για να προσαρμοστούν, να ορίσουν τις διαπροσωπικές τους σχέσεις, ώστε να εννοήσει ο καθείς και να δεχτεί τη διαφορετικότητα του άλλου, σφυρηλατώντας έτσι τη διαμόρφωση και τους δεσμούς μιας στέρεας συλλογικότητας, όλη αυτή η πρωτόγνωρη εμπειρία συνάντησης ετερότητας και ταυτότητας, προεικάζει «τη γέννηση μιας ζώσας διδασκαλίας», για τη διάπλαση ενός νέου πολίτη, ελεύθερου και καλλιεργημένου, που διακρίνεται για το αίσθημα ευθύνης που φέρει απέναντι στους άλλους (598).

Η ριζοσπαστική αυτή πρόταση του Newman, δεν οραματίζεται έναν «ελεφάντινο πύργο» για μια μέλλουσα ελίτ. Το αντίθετο. Απλά, ξαναδίνει στη Γνώση την ανθρωπιά και την αξιοπρέπεια που της αφαίρεσαν ο ανταγωνισμός και η χρησιμοθηρία. Η Ιδέα ενός Πανεπιστημίου, αν και δεν «εφαρμόστηκε», εντούτοις άσκησε μεγάλη επιρροή στα βρετανικά πανεπιστήμια, που διάρκεσε ως τα Δύσκολα Χρόνια της μόδας των «μεταρρυθμίσεων» και της υποταγής των Πανεπιστημίων στην κυριαρχία της Αγοράς.

Στα χρόνια που μεσολάβησαν, και στα απαίσια που ακολούθησαν, θα επανέλθουμε. Στο μεταξύ, το Λύκειο του Αριστοτέλη, για μας που περπατούμε στην Αθήνα, είναι ένας τόπος παρηγοριάς και ελπίδας για το μέλλον.

Η Τζίνα Πολίτη είναι ομότιμη καθηγήτρια Αγγλικής Λογοτεχνίας στο ΑΠΘ

---

[i] J. H. Newman, The Idea of a University, στο: English Prose of the Victorian Era, New York: Oxford University Press, 1948, σ. 580. Η Πραγματεία αποτελείται από VIII Λόγους. Οι μεταφράσεις όλων των παραθεμάτων είναι δικές μου. Εφεξής, η σελίδα θα δίνεται στο τέλος του παραθέματος.

[ii] Ο τίτλος του V Λόγου είναι: Knowledge its own End. Ο Newman χρησιμοποιεί τον όρο “Liberal Education“ (Ελευθέρια Παιδεία), δηλαδή, ό,τι αποκαλούμε σήμερα «Ανθρωπιστικές Σπουδές».

[iii] Υποσημείωση 12 του Συγγραφέα: Aristotle, Rhet. i 5.