Το σώμα της γυναίκας νομάδα

ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΗΓΑ

Κώστας Χριστόπουλος, Χωρίς τίτλο, 2016, χρησιμοποιημένα κεριά, 130 x 63,5 x 45 εκ. 

ΡΟΖΙ ΜΠΡΑΪΝΤΟΤΤΙ, Νομαδικά υποκείμενα. Ενσωματότητα και έμφυλη διαφορά στη σύγχρονη φεμινιστική θεωρία, μτφρ. Αγγελική Σηφάκη, Ουρανία Τσιάκαλου, επιμέλεια Αγγελική Σηφάκη, εκδόσεις Νήσος

Με μια πετσέτα και μια χρησιμοποιημένη οδοντόκρεμα σε ένα ποτήρι, με έναν σχισμένο στα δύο πίνακα μιας γυμνής γυναίκας στο εξώφυλλο, που υπονοεί την παρακμή του ανθρωπιστικού παραδείγματος, μας ήρθε η πρώτη έκδοση στην ελληνική γλώσσα του βιβλίου της φιλοσόφου Ρόζι Μπραϊντόττι, Νομαδικά Υποκείμενα. Ναι, το εξώφυλλο παρουσιάζει ενδεικτικώς κάποια από τα πράγματα που βρίσκονται μέσα στην τσάντα διαρκώς μετακινούμενων υποκειμένων στην εποχή των ταχέως μετασχηματιζόμενων ροών: από τον έναν εργασιακό τομέα στον άλλο, από τη μια γεωγραφική περιοχή στην άλλη, από τη μια γλωσσική και πολιτισμική κοινότητα στην επόμενη. Στην τσάντα αυτή βρίσκονται πράγματα βασικής φροντίδας και βιωσιμότητας ενός σώματος εν κινήσει, ενός γυναικείου σώματος, «διασκορπισμένου», καθώς το ζήτημα της σεξουαλικής διαφοράς στον σοσιαλδημοκρατικό και φιλελεύθερο πολιτικό χρόνο, που ακολούθησε τη λήξη του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, μένει ανεπίλυτο. Η Ρόζι Μπραϊντόττι γράφει βιωματικά για την πορεία της μέσα στη μεταμοντέρνα και μεταδομιστική σκέψη της γαλλικής φιλοσοφικής σχολής, ίσως της μόνης σχολής που απέμεινε μετά από αυτόν τον πόλεμο στην ερειπωμένη γηραιά ήπειρο και έκανε τη διαφορά στην κριτική θεωρία. Το ρεύμα της μεταδομιστικής σκέψης που ακολουθεί η Μπραϊντόττι περνάει μέσα από την κριτική ανάλυση των νέων μορφών εξουσίας, του εδώ και του τώρα, χρησιμοποιώντας εργαλεία των Φουκώ, Ντελέζ-Γκουατταρί και της φεμινίστριας φιλοσόφου Λις Ιριγκαρέ. Η Ρόζι Μπραϊντόττι, συνεχίζοντας την παράδοση της Ιριγκαρέ και άλλων φεμινιστριών, προχωράει ένα βήμα παραπέρα από την παραδοσιακή κριτική θεωρία, δημιουργώντας την εμπειρικά θετική μορφοπλασία (figuration) της νομάδας ως εντοπισμένης πολιτικής θέσης υποκειμένου που λογοδοτεί.

Η Μπραϊντόττι μας υπενθυμίζει ότι η έννοια της διαφοράς στις κοινωνίες μας επιμένει να νοείται ως έλλειψη, ως κάτι λιγότερο από  σε σχέση με το κυρίαρχο ανδροπιστικό μοντέλο υποκειμένου, το οποίο λειτουργεί ως εξής: δημιουργώντας δίπολα, ιεραρχίες και εξουσιαστικές δομές· παράγοντας ανταγωνισμούς και πράττοντας βάσει του ατομικιστικού κέρδους. Η γυναίκα νομάδα, ως θέση υποκειμένου εν κινήσει, καταθέτει τη δικιά της βιωμένη εμπειρία δημιουργώντας χαρτογραφίες,  χωρίς να υποθέτει ότι προ-υπάρχει μια κοινή γυναικεία ουσία. Με αυτόν τον τρόπο κάθε νομάδα επιτυγχάνει μια σχετικά εύκολη καταγραφή τόσο των εμπειριών αποκλεισμού και βίας όσο και των θέσεων εξουσίας που καταλαμβάνει, επιτρέποντας στον εαυτό της να «χωνεύει» εμπειρίες και να τις επεξεργάζεται συλλογικά, διανοίγοντας «γειωμένους», δημιουργικούς τρόπους δράσης και φέρνοντας την ποιοτική διαφορά στην καθημερινή ζωή. Σε αυτήν τη γενικευμένη και άλυτη ασυμμετρία των αρνητικά και αντιθετικά προσδιορισμένων «διαφορετικών άλλων», η επέλαση της νεοφιλελεύθερης οικονομικιστικής νοοτροπίας με τις αδιανόητες ταχύτητές της επιφυλάσσει στα υποκείμενα –και δη στις γυναίκες- τη δυσμενέστερη θέση στην ανεργία, στην part-time ή εξοντωτική εργασία σε εργοστάσια ή τηλεφωνικά κέντρα με πενιχρούς μισθούς, μηδενικά δικαιώματα και εξοντωτικές συνθήκες εργασίας. Τα νομαδικά υποκείμενα δεν μένουν μόνα και εκτεθειμένα στις νέες αυτές γενικευμένες συνθήκες εκμετάλλευσης, αλλά βρίσκουν ή και δημιουργούν συλλογικά δίκτυα υποστήριξης και δράσης. Τα νομαδικά υποκείμενα ξεχνούν να ξεχάσουν ότι η σεξουαλική διαφορά έχει αρνητικό πρόσημο· δεν επιθυμούν να ταυτιστούν με τη λειτουργική ομοιότητα ή να καταλάβουν τον αντίθετο πόλο, παρά εμπλέκονται δημιουργικά στις υπάρχουσες δομές ώστε να προκαλέσουν την ποιοτική διαφορά.

Η γραφή της Μπραϊντόττι –όπως και η πρόσφατη ομιλία της στην Αθήνα- δημιουργεί μια κυματομορφή εντάσεων, περνώντας με ομαλό τρόπο από κοινές καθημερινές εμπειρίες και σκέψεις στη συνδυαστική ανάλυσή τους. Με άλλα λόγια, το Νομαδικά Υποκείμενα μεταδίδει τη μεταδομιστική φιλοσοφία, καθώς χρησιμοποιεί προσβάσιμη γλώσσα, εξηγώντας καθετί στο οποίο κάνει αναφορά. Μια δεύτερη ποιοτική διαφορά που φέρνει η Μπραϊντόττι, και η παράδοση στην οποία αυτοκατατάσσεται, τους φεμινιστικούς νεο-υλισμούς, είναι ότι διευρύνει την ανάλυσή της πέρα από το γλωσσσικό, το κειμενικό ή το συμβολικό, εισάγοντας το σώμα ως υλική διάσταση· ή, αλλιώς, το υποκείμενο ως ενσώματη μνήμη. Αναφερόμενη στο σώμα και στις (Σπινοζικά) άγνωστες -μα όχι δίχως όρια- δυνατότητές του, η Μπραϊντόττι μας καλεί να σκεφτούμε ότι το σώμα μας, ως βιωμένη εμπειρία, αναπτύσσει μια ευαίσθητη - μα με δυναμική επιμονή- οικολογία. Η ανάλυσή της σκιαγραφεί πώς σχιζοφρενικά δίπολα ως μόνιμες κοινωνικές εντολές ισχύουν ταυτόχρονα π.χ. από τη μια, τα γρήγορα γεύματα με μηδαμινή διατροφική αξία που φουσκώνουν χωρίς να χορταίνουν και, από την άλλη, οι κοινωνικές «προτροπές» για αδυνάτισμα, αιώνια ευεξία και νεότητα. Η οικολογία των σωμάτων-υποκειμένων και των σχέσεων που αναπτύσσουν τα σώματα μεταξύ τους είναι μια δύσκολη οικολογία αλλαγής και μεταμόρφωσης. Για αυτόν τον λόγο, εισάγει την κεντρική έννοια της «βιώσιμης» μεταμόρφωσης ως πρακτικό ζήτημα πολιτικής ηθικής. H Μπραϊντόττι εντοπίζει τους τρόπους που η σύγχρονη πολιτισμική, οικονομική και επιστημονική παραγωγή επιμένει να προωθεί κώδικες ομοιότητας όταν αναφέρεται τόσο στο ζήτημα της μεταμόρφωσης όσο και στο γυναικείο σώμα. Σε αυτό το πλαίσιο, οι λόγοι περί φυλής κατέχουν κεντρικότατη θέση. Η κατάφαση στην μετατροπή και μεταμόρφωση της καθημερινότητας ως εφευρετικό πλάνο ενάντια στην επαναλαμβανόμενη στασιμότητα που δημιουργεί στα υποκείμενα αισθήματα απογοήτευσης και απελπισίας, οδηγώντας τα σε νοητικό κορεσμό και απραξία, είναι αυτό που ονομάζει θετικότητα. Η Ρόζι Μπραϊντόττι εφαρμόζει με συνέπεια αυτό που προτείνει: τα δημιουργικά πειράματα πραγματιστικών μορφών σκέψης και δράσης ως ελπιδοφόρους ορίζοντες που θα προκαλέσουν μικρές μεταβάσεις στην ζωή μας.

Ο Ρήγας Γιάννης είναι απόφοιτος του μεταπτυχιακού Φύλο και ΜΜΕ, του Πανεπιστημίου του Sussex