ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ
 |
| Κώστας Χριστόπουλος, Τήλος, 2016, λάδι σε καμβά, 190 x 260 εκ. |
ΜΑΡΙΑ
ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΟΥ–ΚΑΛΕΩΔΗ, Η καμηλοπάρδαλη
τρώει τα φύλλα. Η ψυχανάλυση ενός μικρού αγοριού με φοβίες, εκδόσεις Ποταμός,
σελ. 328
Το βιβλίο που παρουσιάζουμε
εκδόθηκε το φθινόπωρο του 2013. Χρειάζεται χρόνος για να ανακαλύψει κανείς τις λεπτεπίλεπτες
πτυχές όσων γράφονται, "εκ των υστέρων". Η Μαρία Ρουμελιώτου-Καλεώδη,
ψυχαναλύτρια με μακρά εμπειρία, που ξεκινά από το Παρίσι και ολοκληρώνεται στην
Ελλάδα, είναι από τους ελάχιστους Έλληνες αναλυτές που τολμούν να αποτυπώσουν
την εμπειρία τους στο χαρτί, εξαντλητικά, μέσα από την ανάλυση μιας περίπτωσης.
Εκθέτει τον εαυτό της, τη δουλειά της και τα κλινικά και θεωρητικά της συμπεράσματα
με στόχο τη μετάδοση της θεωρίας και της πράξης της ψυχανάλυσης, ως εκ νέου επινόηση
και όχι ως στατικό σώμα, στις νέες γενιές αναλυτών.
Το "σύμπτωμα" προσωπικό και
κοινωνικό
Στο
βιβλίο προσεγγίζεται η φοβία ενός μικρού αγοριού. Μας παραπέμπει στη φοβία όπως
την ανέλυσε ο Φρόιντ στον "μικρό Χάνς", και στη συνέχειά του ο Λακάν.
Βασική ρήση της Μ. Καλεώδη από την αρχή: "Η φοβία έχει να κάνει με την
ωσμωτική σχέση του υποκειμένου με τη μητέρα […] με την απουσία της συμβολικής
διάστασης του πατέρα[…]την πρωταρχική ταύτιση με τον μυθικό πατέρα, το φόβο για
την μητέρα”.
Ο
χρόνος δημιουργίας της φοβίας -σε πρώιμες φάσεις που αναμοχλεύονται στην
ανάλυση- και ο χρόνος εκδήλωσης -εφηβεία, μητρότητα, πατρότητα, εγκυμοσύνη,
είσοδος στο σχολείο, ερχομός αδελφού- είναι διαφορετικοί. Σε κάθε περίπτωση,
φέρνουν αντιμέτωπο τον πάσχοντα με αρχαϊκές εικόνες.
Η
θεωρητικοποίηση συνδέει την φοβία με το στάδιο του καθρέφτη του Λακάν. Υπάρχει
δυσκολία στην ταύτιση με την κατοπτρική εικόνα η οποία διαμελίζεται μέσα από
την αμφισημία του ασυνείδητου λόγου των γονέων. Το "αίνιγμα της επιθυμίας
του άλλου". Η ασάφεια του πατρικού λόγου, αφήνει το παιδί μόνο μπροστά
στον καθρέφτη με μια μητέρα που δεν μπορεί να το δει ως ξεχωριστό από εκείνη και
να του στείλει με το βλέμμα μια ενοποιημένη εικόνα του σώματος που θα το
καταστήσει υποκείμενο.
Το
παιδί δε βρίσκει κάτι στέρεο να πατήσει, να δομήσει την
εικόνα του και να τη συνδέσει με το όνομά του. Εγκαταλείπεται στις
προοιδιπόδειες μυθικές φαντασιώσεις. Η φοβία έρχεται σαν προσπάθεια
σταθεροποίησης σε σαθρό υπέδαφος: "Το φοβικό σύστημα που κατασκευάζει το
παιδί, εξαρτάται και εν πολλοίς ελέγχεται από το ίδιο[…],αντιτάσσοντάς το στους
γονείς δεν αφήνει να το καταβροχθίσουν" σελ. 25. Εισάγει προς εκείνους μια
έλλειψη, ένα φράγμα στο πραγματικό, βάζει τα ζώα του να τους φάνε…
Το
"παραμελημένο συμβολικά" παιδί μπορεί να το φροντίζουν άψογα οι
γονείς. Εδώ βρίσκεται και το πιο δύσκολο κοινωνικά και φαντασιακά ανάχωμα
έναντι της ψυχανάλυσης που "σώζει". Οι γονείς ενοχοποιούνται, δεν
θέλουν να παραδεχθούν ότι υπάρχει πρόβλημα. Ενώ όμως κάνουν "τα
πάντα", σε συμβολικό επίπεδο δεν τους έχει μεταδοθεί η πατρική λειτουργία όπως
ακούμε από τους ίδιους σε κάποιες συνεδρίες. "Το παιδί εισάγεται στο νόμο
με το φόνο του φαντασιακού πατέρα και γι αυτό χρειάζεται απέναντί του ένα
πραγματικό πατέρα, ο οποίος εισάγει τον Άλλο, […] σ' ένα παιχνίδι στο οποίο
όποιος χάνει κερδίζει" σελ. 19-20. Είναι το πιο σημαντικό σημείο ,κάτι
χρειάζεται να απαγορευθεί συμβολικά από τους γονείς για να κερδηθεί η
ελευθερία.
Η
συγγραφή του βιβλίου -παρότι αφορά την ψυχαναλυτική μελέτη ενός μικρού αγοριού-
αγγίζει ζητήματα που άπτονται των σύγχρονων κοινωνιών, καθώς η φοβία έχει γίνει
ένα κομβικό σύμπτωμα των καιρών (βλέπε Γρεβενά, 24/5/2013: 15 μαθητές πήγαν στο
νοσοκομείο με κρίση πανικού την ώρα των πανελληνίων).
Όπως
αναφέρει ο Paul Laurent Assoun[1], "ο πανικός αποτελεί το πιο
αποκαλυπτικό κοινωνικό σύμπτωμα της απειλής διάλυσης του δεσμού", μιλώντας
για την "αποφασιστική στιγμή για τη φροϋδική θεωρία του κοινωνικού που θεωρείται
η ανάδειξη της λειτουργίας του εξορκισμού
της απειλής απώλειας αντικειμένου μέσω του ιδανικού". Εδώ βρίσκεται η
σημασία των μαζικών σχηματισμών. Ο θεσμός δομείται λιβιδινικά από υποκείμενα
που βάζουν το ίδιο αντικείμενο στην θέση του ιδανικού του εγώ (αρχηγός, κόμμα, ιδεολογία,
κοινωνικό έργο) και ταυτίζονται μεταξύ τους φαντασιακά. Δημιουργούν ένα κλειστό
σύστημα με φόβο του εχθρού και της διάλυσής τους…
Το
φαντασιακό άγχος ευνουχισμού περιγράφεται από τον Φρόυντ[2]:
"Ένας πανικός δημιουργείται όταν μια τέτοια μάζα αποσυντίθεται […] οι αμοιβαίοι
δεσμοί έχουν καταλυθεί και ένα τεράστιο, παράλογο άγχος απελευθερώνεται". Πρόκειται
κι εδώ πάντοτε για το φαντασιακό πατέρα και τα ιδανικά ενώ η λακανική
προβληματική σπρώχνει εμπρός τη φροϋδική προσέγγιση με την έννοια του
συμβολικού πατέρα που υπόκειται πρώτα απ' όλα ο ίδιος στο νόμο… Το συμβολικό
θέτει ένα όριο στις μαζικές ταυτίσεις, επιτρέπει τη διαφωνία, εισάγει την
έλλειψη, τη μοναδικότητα και τελικά επιτρέπει την συνύπαρξη.
Ο
γάλλος φιλόσοφος Alain Badiou μιλά για την κατάρρευση της πατρικής λειτουργίας σε
συλλογικό επίπεδο, μέσα από την διάλυση των θεσμών (κράτος, κόμμα κλπ.) στην
εποχή της περιρρέουσας παγκοσμιοποίησης. Όπως ανέφερε σε ομιλία του στο Γαλλικό
Ινστιτούτο, με τίτλο "Γιοι χωρίς πατέρα", στη γραμμή του Τοτέμ και ταμπού, οι γιοί δεν βρίσκουν
πατέρα να "σκοτώσουν" συμβολικά, ώστε να ταυτιστούν, να αποταυτιστούν,
να προχωρήσουν, να ανδρωθούν.
Η θεωρητικοποίηση
της Μ. Καλεώδη συνάδει με την απουσία της πατρικής λειτουργίας, στις σύγχρονες
"μοντέρνες " -με την έννοια του "συνομήλικου" και του
"ομοίου"- οικογένειες που αφήνουν τα παιδιά χωρίς πατέρα. Δεν
εισάγεται αυτός ο Άλλος που είναι ο κάθε Άλλος του κοινωνικού δεσμού.
Ο ρόλος της κλινικής εργασίας
Η ψυχανάλυση,
όπως αναφέρει η συγγραφέας, έχει σα στόχο: α) να κατασκευαστεί στην μεταβίβαση
ο συμβολικός πατέρας και να επιτελεστεί ο συμβολικός ευνουχισμός, β) να
απωθηθούν οι αρχαϊκές εικόνες και να εξαφανιστεί το άγχος, γ) να σταθεροποιηθεί
ο δευτερογενής ναρκισσισμός και η ταύτιση με την κατοπτρική εικόνα, δ) να
εισαχθεί η έλλειψη.
Ο αναλυτής λειτουργεί με το λόγο του και το
ασυνείδητό του ως πατρική μεταφορά που κάνει τομές στον ψυχισμό και στα σώματα
ενηλίκων και παιδιών, χωρίζοντάς τα από το τρομακτικό, ενίοτε θανατηφόρο
"πραγματικό". Όπως και να το ονομάσουμε "μη απωθημένο", "αποκομμένο
ασυνείδητο" "πρωταρχικό", "αρνητικό", "στοιχεία
βήτα" (J. Filloux, M. Montrelay, W. Bion, A.Green, P. Aulagnier) εκφράζεται ως εκδραμάτιση στην μεταβίβαση την οποία
αναλυτής και αναλυόμενος προσπαθούν στη συνέχεια να περάσουν σε λόγο και
παράσταση. Επίπονη αλλά και θεραπευτική, απελευθερωτική διαδικασία απο-χωρισμού.
Όταν κάποιος
βγει από το διαγενεαλογικό πραγματικό και δει από την ασφαλή απόσταση του
τρίτου την ιστορία του, επαναπροσδιορίζεται. Στη "γενεαλογική
δυσλειτουργία οι φαντασιακοί γονείς σκαρφαλώνουν παράνομα στο γενεαλογικό
δέντρο και παρασύρουν τα παιδιά τους". Οι γονείς γίνονται αδέλφια, οι
παππούδες γονείς και έτσι καταργούνται οι γενεές…
Για το
δεύτερο μέρος του βιβλίου, το ξεδίπλωμα της θεραπείας, θα αναφέρουμε σημεία
χωρίς να επεκταθούμε, αφήνοντας την ανακάλυψη στον αναγνώστη. Μέσα από τα
σκίτσα του παιδιού, όπως και στο πρώτο βιβλίο της Μ. Καλεώδη[3],
διαφαίνονται τα βήματα και οι αλλαγές που γίνονται θεραπευτικά στον ψυχισμό του
παιδιού, μέσω απαλών αλλά κρίσιμων παρεμβάσεων της αναλύτριας:
Η
αποπροσωποποίηση του παιδιού και η μοναξιά του, η πρώιμη αποδιοργάνωση του εγώ
που επαναλαμβάνεται στην ανάλυση για να "θυμηθεί" κάτι που υπάρχει ως
ίχνος, η απουσία χώρου και η ανάδυση του κενού στην θεραπεία για να μπορέσει να
επέλθει ο χωρισμός. Το στάδιο του καθρέφτη και το διπλό που μεταλλάσσεται σιγά
σιγά σε έτερο και επιτρέπει τις φιλίες και σχέσεις.
Εδώ
βρίσκεται και το πιο πρωτότυπο κλινικο-θεωρητικό στοιχείο του βιβλίου. Η έννοια
του "διπλού" που αποδίδει η Μ. Καλεώδη στον συνοδό του φοβικού και
υπερισχύει έναντι του ομοίου που γνωρίζαμε έως τώρα. Ο φοβικός βγάζει εκτός του
σώματος έναν διπλό, τον συνοδό του, για να μπορεί να σταθεί στον κόσμο. Στόχος είναι
η κατασκευή αυτής της κατοπτρικής εικόνας στη θεραπεία. Εργαλείο η φαντασίωση
που κτίζει ο αναλυτής, για να προσεγγίσει τα τυφλά σημεία.
Ένα
σημαντικό σημείο της ανάγνωσης, που αφορά γονείς, παιδαγωγούς, είναι η έννοια
της "θέσης" μέσα σε μια οικογένεια, και εν τέλει στον κοινωνικό
δεσμό. Υπάρχει η θέση του πατέρα, της μητέρας, του παιδιού (σελ. 36). Οι θέσεις
δημιουργούνται πρώτα απ' όλα με τη σύσταση της γενεαλογίας που εισάγει και τον
έτερο και τελικά τη διαφορά των φύλων. Χρειάζεται τα πρόσωπα μιας οικογένειας να
φύγουν από την ίδια σειρά στην οποία μπαίνουν φαντασιακά, από τη θέση ομοίων
και φίλων. Μια σύγχυση με την αγάπη, που όμως απαιτεί τη συμβολική απόσταση, το
άκουσμα του παιδιού, από μια "ασύμμετρη" θέση, του γονιού που αγαπά,
απαγορεύει, εισάγει τον Αλλο και έτσι προστατεύει. Η θέση αυτή δεν πρέπει να
μένει κενή.
Η θεώρηση
αυτή συναντά τον Ζωρζ Μοκό,[4]
που μιλά για τις θέσεις στο σχολείο: εκπαιδευτικός, μαθητής, γονέας. Ο καθένας
έχει τη θέση του και την λειτουργία του. Εάν πρόσκαιρα γίνονται γλιστρήματα και
ο ενήλικας γίνεται παιδί, υπάρχει πάντοτε ο αναστοχασμός και η ευκαιρία να αναλάβει
ό,τι του αντιστοιχεί.
Η εξέλιξη
της θεραπείας του παιδιού γίνεται με το πέρασμα στην οιδιπόδεια προβληματική και
την είσοδο στο νόμο που καταστρέφει την αιμομικτική επιθυμία. Τέλος, τίθεται το
ερώτημα για τον πατέρα και το ζήτημα του φύλου, άνδρας, γυναίκα, το οποίο δίνει
και το όνομά του στο βιβλίο: η καμηλοπάρδαλη που έτρωγε τα Φύλ(λ)α (σχέδιο 5,
σελ. 91).
Κλείνοντας,
να σημειώσουμε πως το βιβλίο έχει ένα λιτό και σημαίνον εξώφυλ(λ)ο που
αναδεικνύει ανάγλυφα την έννοια του γράμματος στο ασυνείδητο.
Η Βέρα
Παύλου είναι παιδαγωγός-ψυχαναλύτρια
[1] Paul Laurent Assoun, Ο Φρόυντ και οι κοινωνικές επιστήμες, εκδ.Opportuna, μετάφραση Κυριακή Σαμαρτζή,
Νίκος Παπαχριστόπουλος, 2010, σελ.162
[2] Σίγκμουντ
Φρόυντ, "Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ", εκδ. Επίκουρος,
μετάφραση Κλαίρη Τρικεριώτη, 1994, κεφάλαιο V, σελ.45
[3] Μαρία
Ρουμελιώτη-Καλεώδη, Σέλεξ, περί παιδικής
ψυχώσεως, εκδ. τρίαψις λόγος Εξάντας, 2004
[4] Ζωρζ
Μοκό, Ψυχανάλυση και εκπαίδευση, εκδ.
Καστανιώτη, μετάφραση Νανά Παπαγιάννη,1997
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου