Ο Χώρος Δράσης του Εθνικού Θεάτρου και του ΚΕΘΕΑ ΑΛΦΑ

«Μόνος κινείσαι πιο γρήγορα, με τους άλλους πας πιο μακριά»

ΤΗΣ ΔΕΣΠΟΙΝΑΣ ΡΑΜΜΟΥ

Σήμερα, το κοινωνικό τοπίο της χώρας μετασχηματίζεται με φόντο τις συνέπειες της οικονομικής κρίσης. Η ανεργία, η ανασφάλεια, ο φόβος, τα συσσίτια, οι νεόπτωχοι, η ντροπή, η κοινωνική απομόνωση, η αναζήτηση εξιλαστήριων θυμάτων, οι μειώσεις στα εισοδήματα, η συρρίκνωση του κράτους πρόνοιας είναι στοιχεία που διαμορφώνουν μια εικόνα ρευστή που, έως έναν βαθμό και με διαφορετικό ίσως τρόπο, μας περικλείει όλους. 

Ωστόσο, υπάρχουν ομάδες του πληθυσμού που πλήττονται περισσότερο και οδηγούνται στο περιθώριο του κοινωνικού ιστού. Ομάδες και άνθρωποι που περιορίζονται ή αποκλείονται όχι μόνο από την αγορά εργασίας, την ισότιμη συμμετοχή στα κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά αγαθά αλλά και από το όραμα για μια αξιοπρεπή και καλύτερη ζωή. Η κοινωνική φροντίδα για αυτές τις ομάδες δεν είναι μόνο ανθρωπιστική επιλογή και ζήτημα κοινωνικής δικαιοσύνης, είναι προϋπόθεση για τη διατήρηση της κοινωνικής συνοχής.

Άλλωστε η κρίση, όπως ισχυρίζεται ο Edgar Morin,  δεν αποτελεί απειλή για την κοινωνία ή για τον άνθρωπο, αλλά ενδεχομένως ευκαιρία για αλλαγή. Η κρίση αποκαλύπτει αυτό που ήταν κρυμμένο στους κόλπους της κοινωνίας ή του ατόμου, φέρνοντας στην επιφάνεια τους θεμελιώδεις ανταγωνισμούς, τις σεισμικές υπόγειες ρήξεις, την κρυφή προώθηση καινούριων πραγματικοτήτων. Ενώ παράλληλα φωτίζει θεωρητικά το βυθισμένο μέρος της κοινωνικής οργάνωσης και ανακαλεί ικανότητες επιβίωσης και μετασχηματισμού. Με άλλα λόγια, η κρίση δημιουργεί καινούριες συνθήκες για δράση.

Μια τέτοια δράση ξεκίνησε δύο χρόνια πριν, στις 10 Οκτώβρη του 2013, Παγκόσμια Ημέρα Αστέγων, στο Μετς, στον χώρο που στεγάζεται το θεραπευτικό πρόγραμμα απεξάρτησης από το αλκοόλ και τα τυχερά παιγνίδια ΚΕΘΕΑ ΑΛΦΑ.  Ηθοποιός  του Εθνικού Θεάτρου υποδύεται έναν άστεγο που περιπλανιέται σε αυτή την ήσυχη μεσοαστική γειτονιά της Αθήνας, ψάχνοντας στους κάδους απορριμμάτων. Την ίδια ώρα τα μέλη μιας ομάδας, του θεραπευτικού προγράμματος, φεύγοντας από την καθιερωμένη συνεδρία τους, συναντιούνται στον γραφικό πεζόδρομο της οδού Χαρβούρη με  τον “άστεγο”. Η ομάδα δεν γνωρίζει για το θεατρικό δρώμενο· πλησιάζει, επικοινωνεί και αλληλεπιδρά μαζί του. Μια δράση-ανάδραση με στόχο την ανάδυση συναισθημάτων, την κινητοποίηση των σκέψεων αλλά κυρίως την πρόκληση της ατομικής πράξης και της συλλογικής δράσης. 

Μια παγκόσμια ημέρα, μια εμπνευσμένη ιδέα, ένα διαδραστικό event, μια κοινωνική ανάγκη που μετατράπηκαν σε συλλογική δράση. Το επόμενο βήμα για το Εθνικό Θέατρο και το ΚΕΘΕΑ ΑΛΦΑ  ήταν  να δώσουν μονιμότερο και ευρύτερο χαρακτήρα στην μεταξύ τους συνεργασία, δημιουργώντας τον  “Χώρο Δράσης”.  Μια μικρή θεατρική σκηνή, που παραχωρήθηκε από το Εθνικό Θέατρο στο κτήριο Chiller, αποτελεί τον κοινό τόπο αλληλεπίδρασης των δύο οργανισμών με κοινωνικά ευπαθείς ομάδες. Μέλη θεραπευτικών προγραμμάτων απεξάρτησης, ΑμεΑ, μετανάστες, πρόσφυγες, άστεγοι, άνθρωποι που έχουν υποστεί κακοποίηση και άλλες κοινωνικά ευάλωτες ομάδες είναι οι πρωταγωνιστές της μικρής θεατρικής σκηνής. Μια θεατρική σκηνή από την οποία απουσιάζει ο συγγραφέας, το δραματικό έργο, ο σκηνοθέτης, οι ηθοποιοί αλλά και οι θεατές - ή καλύτερα, όπου  όλα τα προηγούμενα συνυπάρχουν με έναν ιδιότυπο τρόπο.

Μια διαφορετική προσέγγιση, όπου ηθοποιοί, θεραπευτές και κοινωνικά ευπαθείς ομάδες συγκεντρώνονται στον ίδιο χώρο και κατά τον ίδιο χρόνο για να αυτοσχεδιάσουν, να αλληλεπιδράσουν και να δημιουργήσουν τις δικές τους θεατρικές πράξεις. Το υποκριτικό ταλέντο δεν είναι προϋπόθεση, αρκεί η φαντασία και η κατάδυση στις εσωτερικές αλήθειες με την τραγική και την κωμική τους πλευρά. Μέσα από τη μουσική, τον χορό, την αφήγηση, τον θεατρικό αυτοσχεδιασμό, το θεατρικό παιχνίδι, τεχνικές που θυμίζουν ψυχόδραμα και το Θέατρο του Αυθόρμητου του Jacob Moreno, το Θέατρο του Καταπιεσμένου και το Αόρατο Θέατρο, του Βραζιλιάνου σκηνοθέτη Augusto Boal, τα μέλη των ομάδων βιώνουν συναισθήματα και εμπειρίες μέσα από τις οποίες το ζητούμενο είναι η “κάθαρση”.

Με όχημα το θέατρο, οι πρωταγωνιστές των δρώμενων ανακαλύπτουν και επαναπροσδιορίζουν το “εγώ” μέσα από τα μάτια του “άλλου”. Βιώνουν αγωνίες, ομολογούν όνειρα και αλληλεπιδρούν σε ένα περιβάλλον που τους απελευθερώνει, εμπνέοντάς τους εμπιστοσύνη, ασφάλεια και σεβασμό. Ο φόβος, η ντροπή, η απώλεια, η μοναξιά, η αποδοχή, η απόρριψη, ο αλτρουϊσμός, η αγάπη, ο αλληλοσεβασμός, η διαφορετικότητα, η ευθύνη, η συλλογικότητα, έννοιες υποτιμημένες στους καιρούς μας, γίνονται εργαλεία ενδυνάμωσης που φωτίζουν το εγώ με το εσύ, το πριν με το μετά, το κρυμμένο με το δημόσιο.

Ο Χώρος Δράσης αποτελεί ένα πεδίο πειραματισμού, συνάντησης ιδεών, προσωπικής ανάπτυξης και ενθάρρυνσης της συλλογικής συνείδησης και δράσης. Είναι ανοιχτός διάλογος ανάμεσα στην τέχνη, το άτομο και την κοινωνία.

Είναι μια επικοινωνία που υλοποιείται μέσα από τη δράση-πράξη με σκοπό την “κάθαρση” των ανθρώπων και τον εξανθρωπισμό της κοινότητας όπως ακριβώς εκφράζεται μέσα από τα λόγια του Brett Bailey για το θέατρο: « … μαζευόμαστε για να κλάψουμε και να θυμηθούμε, για να γελάσουμε και να αναπολήσουμε· να μάθουμε και να επιβεβαιώσουμε και να φανταστούμε. Για να θαυμάσουμε την άψογη τεχνική επιδεξιότητα και να ενσαρκώσουμε τους θεούς. Για να μας κόβεται η ανάσα από την ικανότητά μας για ομορφιά και συμπόνια και τερατωδία. Ερχόμαστε για να τονωθούμε και για να πάρουμε δύναμη. Για να γιορτάσουμε τον πλούτο των ποικίλων πολιτισμών μας και να διαλύσουμε τα σύνορα που μας χωρίζουν…το θέατρο γεννημένο μέσα από την κοινότητα, φοράει τις μάσκες και τα κοστούμια των ποικίλων παραδόσεών μας. Αξιοποιεί τις γλώσσες μας και τους ρυθμούς μας και τις κινήσεις μας και ανοίγει έναν χώρο ανάμεσά μας…».

Ή με τα λόγια των ίδιων των συμμετεχόντων στον Χώρο Δράσης:

«Μέσα από το θεατρικό παιγνίδι ανακάλυψα τη φωνή μου».

«Μόνος κινείσαι πιο γρήγορα, με τους άλλους πας πιο μακριά».

«…Ήτανε ώρες που το σώμα μου, το πνεύμα μου και η ψυχή μου συναντήθηκαν για να καταλήξω στο συμπέρασμα πως η ζωή είναι σημαντική… Αντί “ευχαριστώ” δεχθείτε το εξής: Χαίρομαι που υπάρχει ζωή χωρίς βία, χωρίς μαυρίλα…  Ήτανε οξυγόνο ψυχής και σώματος.»

Εγκαινιάζοντας τη δράση ο διευθυντής του ΚΕΘΕΑ ανέφερε: «Η εποχή που διανύουμε έχει αποδειχτεί δύσκολη για όλους. Είναι όμως περισσότερο δύσκολη για τους ανθρώπους που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο είναι πιο αδύναμοι ή βρίσκονται στο περιθώριο της κοινωνίας.  Σε αυτές τις συνθήκες η απάντηση του ΚΕΘΕΑ είναι αλληλεγγύη. Μια τέτοια δράση αλληλεγγύης  είναι και ο Χώρος Δράσης, η δημιουργία του οποίου αντανακλά τις κοινές αξίες των δύο φορέων που έχουν ως επίκεντρο τον σεβασμό στον άνθρωπο, την αποδοχή της διαφορετικότητας και τη συνεργασία». 

«Η αλληλεγγύη, που δεν είναι φιλανθρωπία» όπως τονίζει ο Χαράλαμπος Πουλόπουλος (2014). «Η φιλανθρωπία μπορεί να αποτελεί μέσο ελέγχου των ευάλωτων κοινωνικά ομάδων και συχνά να υποκρύπτει εξουσιαστικές σχέσεις, όντας ταπεινωτική γι’ αυτούς που τη δέχονται, καθώς υπονοεί τη χάρη προς τους αδύναμους και την ευγνωμοσύνη προς στους ευεργέτες. Η φιλανθρωπία πολλές φορές εμπεριέχει τον οίκτο για τον άλλον, την ενοχή λόγω καλύτερης κοινωνικής και οικονομικής θέσης, ή υποκρύπτει μια προσπάθεια εξορκισμού του φόβου για ολίσθηση στην ίδια δυσχερή με άλλους κατάσταση. Απεναντίας η αλληλεγγύη σημαίνει ανάληψη ευθύνης από άτομα, ομάδες και οργανισμούς προς την κατεύθυνση της ενδυνάμωσής τους απέναντι στις δυσκολίες. Η αλληλεγγύη λειτουργεί στη βάση του αμοιβαίου σεβασμού, που αποδέχεται το διαφορετικό και δημιουργεί σχέσεις με στόχο την από κοινού λήψη αποφάσεων και δράσης. Με τον τρόπο αυτό εγκαθίστανται σχέσεις εμπιστοσύνης μεταξύ αλληλέγγυων και τίθενται οι βάσεις συνεργασίας για την επίλυση προβλημάτων».

Η συνεργασία Εθνικού Θεάτρου-ΚΕΘΕΑ εμπεριέχει ένα μήνυμα αλληλεγγύης, αλληλοσεβασμού και ευθύνης που επιζητά να μετουσιωθεί σε προσωπική πράξη και συλλογική δράση. Ένα μήνυμα εξανθρωπισμού που δεν απευθύνεται μόνο στις κοινωνικά ευπαθείς ομάδες αλλά σε όλο το φάσμα του δημόσιου χώρου (πολίτες, άλλους οργανισμούς, συλλογικές δράσεις, πολιτεία, ΜΜΕ) επιζητώντας να ερμηνευθεί αντίστοιχα. Γιατί όπως υποστηρίζει ο Κορνήλιος Καστοριάδης, «η οργάνωση των  θεσμών της πραγματικής δημοκρατίας υλοποιείται μόνο όταν η δημόσια σφαίρα ανήκει σε όλους, είναι πραγματικά ανοιχτή στη συμμετοχή όλων».

Απέναντι στο ζοφερό περιβάλλον της κρίσης που ενισχύει τις κοινωνικές ανισότητες, τις διακρίσεις, την παθητικότητα και τον ατομικισμό, επιτρέποντας στο φόβο να κατακλύζει τα άτομα και την κοινωνία, χρειάζεται να αντιταχθεί ένα μέτωπο παρέμβασης που θα βασίζεται στην αλληλεγγύη, στη συλλογική δράση και στην κοινωνική δικαιοσύνη. 

Ο Μπρεχτ έλεγε: «Το θέατρο δεν μπορεί ν' αλλάξει τον κόσμο. Μπορεί όμως ν' αλλάξει τους θεατές. Αυτοί αν θέλουν μπορούν ν' αλλάξουν τον κόσμο».

Η Δέσποινα Ράμμου είναι απόφοιτος του μεταπτυχιακού Διοίκησης Πολιτισμικών Μονάδων ΕΑΠ