Πατρίδα, ξενιτιά και ταυτότητα σε πεζογραφήματα της γενιάς του 1880

ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ ΚΟΚΟΡΗ

ΓΕΩΡΓΙΑ ΠΑΤΕΡΙΔΟΥ, «Για νάρθω σ’ άλλη ξενιτειά». Αφηγήσεις του τόπου στην πεζογραφία της γενιάς του 1880, Πάτρα, Opportuna, σελ. 201

Στο τίτλο της μελέτης (η εντός εισαγωγικών φράση  αντλήθηκε από το διήγημα του Χρήστου Χρηστοβασίλη «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου» - 1907) υποφώσκει η σύνθετη υφή του τόπου ως χώρου οικειότητας, εξοικείωσης και ξενότητας, αλλά και ως πεδίου γεωγραφικού, πολιτισμικού και κειμενικού. Τα πέντε κεφάλαια του βιβλίου, παρότι ως προπλάσματα θεμελιώθηκαν σε ποικίλα πανεπιστημιακά μαθήματα και διαλέξεις της Γεωργίας Πατερίδου, συνέχονται από κοινό γραμματολογικό άξονα και συγκλίνουν σε  στόχευση, η οποία προικίζεται με θεωρητική επάρκεια και διατυπώνεται με σαφήνεια στη μεστή «Εισαγωγή» του βιβλίου : «Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να αναδειχθεί πώς μέσα από τις αφηγήσεις σημαντικών πεζογράφων της “Γενιάς του 1880” συστήνεται αμφίδρομα ένας τόπος (σε κειμενικό, γεωγραφικό, πολιτισμικό πεδίο) και διαμορφώνεται η αίσθηση ταυτότητας των αφηγούντων και αφηγουμένων προσώπων» (σ. 17).

            Στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου μελετώνται τα διηγήματα του Γεωργίου Βιζυηνού «Αι συνέπειαι της παλαιάς ιστορίας» (1884) και «Μοσκώβ Σελήμ» (1895). Υπογραμμίζεται το ότι η πραγματικότητα είναι δεκτική εναλλακτικών αναγνώσεων, που εξαρτώνται από τις εκάστοτε θέσεις του συγγραφικού υποκειμένου αλλά και των αναγνωστών. Στο πρώτο κείμενο προσεγγίζονται οι σύνθετες πτυχές της διασπορικής ταυτότητας και στο δεύτερο η σχετικότητα της ελευθερίας ως προς την επιλογή ταυτοτήτων, ιδίως εάν αυτή η επιλογή συντελείται σε πλαίσιο ετεροτοπικό. Στο δεύτερο κεφάλαιο, Το ταξίδι μου (1888) του Ψυχάρη καταδεικνύεται ως κείμενο υβριδικό, δηλαδή ως κείμενο που αναχωνεύει τη ρητορική διακήρυξη για τη δημοτική γλώσσα, το ταξιδιωτικό οδοιπορικό και το παραμύθι. Στο Ταξίδι μου καθρεφτίζεται η εναγώνια αναζήτηση της αυτογνωσίας μέσα από μετατοπίσεις σε χώρες, σε γλώσσες και σε πολιτισμικά συστήματα. Στην τρίτη ενότητα της μελέτης, η συγγραφέας συνεισφέρει και αρκετά στοιχεία βιογράφησης του  Αργύρη Εφταλιώτη, ώστε να εδραιωθεί η θέασή του ως χαρακτηριστικού πεζογράφου όχι απλώς της ηθογραφίας αλλά και της ελληνικής διασποράς. Στο μυθιστόρημα Ο Μανόλης ο Ντελμπεντέρης (ολοκληρώθηκε το 1901), η εναλλακτική ταυτότητα συγκροτείται και από στοιχεία της οικονομικά εύπορης ελληνικής ομογένειας της Αγγλίας, η οποία δραστηριοποιήθηκε κυρίως στον εμπορικό τομέα, ενώ η διασπορική ταυτότητα ενέχει μεν ως βασικό χαρακτηριστικό τη διατήρηση της λαϊκής γλώσσας, αλλά έχουν ωστόσο αντικατασταθεί κατά την οικοδόμησή της οι εθνικοί δεσμοί από τους οικονομικούς και η οικογένεια από τη φιλία.

 Ο Ζητιάνος (1896) του Ανδρέα Καρκαβίτσα είναι ένα μυθιστόρημα αναφοράς στο πλαίσιο της ώριμης ηθογραφίας, δηλαδή της πεζογραφικής παραγωγής περί το τέλος του 19^ου αιώνα που αποκολλήθηκε από την ειδυλλιακή ωραιοποίηση της ζωής και στόχευσε στην κατάδειξη των σκληρών, σκοτεινών ή και απάνθρωπων όψεων της καθημερινότητας. Εδώ (στο τέταρτο κεφάλαιο της μελέτης) το «κακό» αντιμετωπίζεται ως ξενότητα και η ατομική ταυτότητα συνθλίβεται από το νόμο του ισχυρού, μέσα σε ένα αδυσώπητο κοινωνικό πλαίσιο, στη συγγραφική σκιαγράφηση του οποίου έχουν αξιοποιηθεί και νατουραλιστικά στοιχεία. Στην πέμπτη και τελευταία ενότητα του βιβλίου ως υλικό μελέτης επιλέγονται δύο διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη, «Ο Αμερικάνος» (1891) και ο «Ρεμβασμός του Δεκαπενταυγούστου» (1906). Όπως επισημαίνει και η συγγραφέας, «τα διηγήματα αυτά καλούν σε μια ανάλυση του ‘τόπου’ και των παραγώγων του, ευ-τοπία, δυσ-τοπία» (σ. 26). Στον «Αμερικάνο» περιγράφεται μία αληθοφανής επιστροφή στο γενέθλιο τόπο, ενώ στον «Ρεμβασμό» η επιστροφή παραμένει στη διάσταση της ανεκπλήρωτης επιθυμίας. Παρότι ο Παπαδιαμάντης έχει λειτουργικά εντάξει στον κειμενικό ιστό και λαογραφικής φύσεως υλικό, δεν θα πρέπει, εξετάζοντας τα διηγήματα, να αρκεστούμε σε «βολικές λαογραφικές αποτιμήσεις». Με βάση τα παπαδιαμαντικά κείμενα, η συγγραφέας στοιχειοθετεί επαρκώς το ότι και η νοσταλγία του πραγματικού συμμετέχει στην κατασκευή ενός πολιτισμικού οράματος που διαμορφώνει και την αίσθηση της ξενότητας, αλλά και την αίσθηση του «ανήκειν» σε τόπο και σε κοινότητα.

            Η μελέτη της Γεωργίας Πατερίδου διαθέτει νηφάλια ματιά, σφαιρικότητα, θεωρητική τεκμηρίωση και φιλολογική ευαισθησία. Η συγγραφέας κατάφερε να αξιοποιήσει ικανά στοιχεία από το πεδίο των πολιτισμικών σπουδών (cultural studies), αλλά δεν σκάλωσε σε ορισμένες άνευρες πτυχές της χρήσης τους που οδηγούν ενίοτε στην χωρίς αξιολόγηση της λογοτεχνικότητας πανσημία και στον «μεταμοντέρνο» πολτό του anything goes ^. αντίθετα, ενέταξε αυτά τα στοιχεία σε επαρκή φιλολογική ανάλυση, θέτοντας στο επίκεντρο το λογοτεχνικό κείμενο, με τις ποικίλες σύνθετες παραμέτρους του (θεματικές, υφολογικές, ιδεολογικές, ψυχολογικές, κοινωνικές και ευρύτερα πολιτισμικές). Η έλλειψη συγγραφικής πόζας και η πεποίθηση γνώμης, που εκφράζεται σε χαμηλούς μα ασφαλείς επιστημονικά τόνους, συμβάλλουν στον πληρέστερο φωτισμό μιας πολύ ενδιαφέρουσας εποχής, της οποίας η λογοτεχνική έκφραση και η πολιτισμική δυναμική συνεχίζουν να ελκύουν το αναγνωστικό μας ενδιαφέρον.  

Ο Δημήτρης Κόκορης είναι φιλόλογος και κριτικός, διδάσκων του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης