Ο Σολωμός χωρίς μεταφυσική

ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΒΑΡΝΑΛΗ

Ένα αφιέρωμα στην Αυγή, με τίτλο «Διαδρομές εθνικού προσδιορισμού», νομίζουμε πως δεν θα μπορούσε να κλείσει με καλύτερο τρόπο, παρά με κάποια αποσπάσματα από εκείνο το ρηξικέλευθο δοκίμιο (1925) του Κώστα Βάρναλη.

Το κείμενο βρίσκεται πάντα εκεί, στις εκδόσεις Κέδρος.

Κ. Β.

Ο Πολυλάς έβαλε χέρι και στην περίφημη φράση του Σολωμού: “Κλείσε μες την ψυχή σου την Ελλάδα και θα αισθανθείς μέσα σου να λαχταρίζει κάθε είδος μεγαλείου”. Την έχει κουτσουρέψει. Ολάκερη η φράση είναι: “Κλείσε μες την ψυχή σου την Ελλάδα (ή ό,τι άλλο). Θα αισθανθείς να λαχταρίζει μέσα σου κάθε είδος μεγαλείου και θα είσαι ευτυχισμένος”.

Ο Πολυλάς αφαίρεσε μερικές λέξεις, για να εθνικοποιήσει το νόημα αυτής της φράσης, ενώ όπως την έχει γραμμένη ο Σολωμός, το νόημά της είναι και γενικότερο και φιλοσοφικότερο - δεν είναι αποκλειστικά εθνικό, αλλά ανθρώπινο. [...]

Η “Γυναίκα της Ζάκυθος” δεν είναι έργο “εθνικό”. Δηλαδή δεν είναι υμνωδία της πατρίδας, “της μητέρας, της μεγαλόψυχης στον πόνο και στη δόξα”, παρά είναι... “αντεθνικό”, αφού σατιρίζει τους κακούς πατριώτες! Κι ως τόσο ο Σολωμός ο ίδιος τους δίδαξε πως “το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ό,τι είναι αληθινό”. Κι η “Γυναίκα της Ζάκυθος” είναι από τα πιο αληθινά ποιητικά έργα της λογοτεχνίας μας. Αριστούργημα. [...]

Και στο κομμάτι των “Μεσολογγίτισσων” που δημοσίεψε ο Πολυλάς άλλαξε πολλές λέξεις “επί το ελληνικώτερον”. Ο Σολωμός έγραψε: “Μισολογγίτισσες”, “Μισολόγγι”, “Ζάκυθο”, “βόιδα”, “ακούανε” κι ο Πολυλάς διόρθωσε: “Μεσολογγίτισσες”, “Μεσολόγγι”, “Ζάκυνθο”, “βόιδια”, “ακούανε”. Ίσως γι' αυτό χαρακτηρίζει τη γλώσσα αυτού του έργου για “απλοελληνική”, δηλαδή χυδαία ή ιδιωματική γλώσσα, ενώ η δική του γλώσσα (βλέπε γλώσσα των “Προλεγομένων” και των “Στοχασμών”) είναι η περί διαγραμμάτου δημοτική! Γι' αυτό και διόρθωσε το “Μισολόγγι” και τη “Ζάκυθο”!

Κι όμως σε κανένα του έργο ο Σολωμός δεν έγραψε τόσο πλέρια δημοτική, και στο τυπικό και στο πνεύμα. Οι ιδιωματισμοί του, πού και πού, αντίς να χαλάνε, δυναμώνουν το ύφος του. Κι όταν συλλογιστεί κανείς, πως το έργο αυτό το 'γραψε ο Σολωμός πριν φύγει για την Κέρκυρα (1828) δηλ. το πολύ τριάντα χρονώ νέος, απορεί πώς δημιουργήθηκε η λεζάντα, πως ο Σολωμός δεν ήξερε ελληνικά! Τα ήξερε και τα ένιωθε και τα έγραφε τόσο τέλεια, που θα τα ζηλεύανε κι ο Ψυχάρης, ο Θεοτόκης, ο Βλαχογιάννης [...]

[Ο Σολωμός] όπως είναι άνισος είναι κι “ανόμοιος”. [...] Αλλάζει κάθε τόσο θεούς. Αφήνει τον έναν κι ακολουθάει τον άλλο. Δημοτικό τραγούδι, Ερωτόκριτος, Βηλαράς, ιταλιάνικος ιδεαλισμός, βυρωνικός ρωμαντισμός, γερμανικός νεοανθρωπισμός - να οι δάσκαλοί του. Γλώσσα, διάθεση, σκοποί, τεχνική τα μαθαίνει όπου τα βρει. Μετουσιώνει τα πάντα με τρόπο θαυμαστό και με συνείδηση πολύ βαθειά. Κυρίως σπουδαιότατο ρόλο στο γλωσσικό και στον τεχνικό καταρτισμό του παίξανε οι ανώνυμοι κείνοι τραγουδιστάδες της Ζάκυνθος, που μέσα στο αδέσποτο υλικό τους βρήκε τα πρότυπα των καλύτερων στίχων του.

Όπως πρέπει να ξετάζουμε τα φαινόμενα της ομαδικής ζωής στην εξελιχτική τους πορεία, δηλ. δυναμικά, ανάλογα πρέπει να ξετάζουμε και την πνευματική ζωή των ατόμων ιστορικά. Κάθε άτομο έχει την ιστορία του. Τα έργα του δε συνάπτονται με ολάκερο τον άνθρωπο παρά με ορισμένη στιγμή ή περίοδο του ξετυλιγμού του. Οι “Στοχασμοί” του Σολωμού δεν αναφέρονται σ' ολάκερο το έργο του ποιητή, δεν είναι η παντοτεινή “Ποιητική” του. Αναφέρονται στους “Ελεύθερους Πολιορκημένους”, στο “Νικηφόρο Βρυέννιο”, στο “Αηδόνι και το Γεράκι” και στο “Ελληνικό Καράβι”. Αυτών των έργων οι “Στοχασμοί” είναι η Ποιητική, Αυτωνών είναι το εξηγητικό κλειδί και η “ψυχή”, όπως μας είπε ο Πολυλάς. [..]

Ο ποιητής των υπέροχων αποσπασμάτων και των σκόρπιων στίχων έχει μια προνομιακή θέση στα νεοελληνικά γράμματα. Μας έδωσε δείγματα ποιητικής συνείδησης και στοχασμού, αλλά προ πάντων τέχνης, που δεν επαναληφτήκανε - και που δεν έπρεπε να επαναληφτούν, γιατί κάθε επανάληψη είναι φανερό σημάδι παρακμής του πνεύματος [...].

Αν υπάρχουν αντιρρήσεις για τον Σολωμό, αυτές είναι βιογραφικές - δηλαδή ένα θέμα έξω απ' την καθαυτό περιοχή της τέχνης, βοηθητικό όμως για την ερμηνεία πολλών στοιχείων του έργου του ποιητή. Γιατί οι πληροφορίες που έχουμε για τη ζωή του είναι ανεπαρκείς. Αλλά και σ' αυτό το σημείο οι απόλυτοι θαυμαστές του κάνανε τη σχετική ζημιά. Συγχίζοντας την προσωπικότητα και το έργο, θελήσανε να μας δώσουν έναν άνθρωπο άψογο, ωσάν να είναι απαραίτητη προϋπόθεση η αγιότητα του δημιουργού για την τελειότητα του έργου κι όχι η μεγαλοφυΐα.