Τα γονίδια κι εμείς: καθώς γινόμαστε σοφότεροι

ΤΗΣ ΣΥΛΒΑΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ

GOTTFRIED SCHATZ, Πέρα από τα γονίδια, Δοκίμια ενός βιοχημικού για τον άνθρωπο, τις προσδοκίες του και τον κόσμο που τον περιβάλλει, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 203

Το βιβλίο του αυστριακού βιοχημικού Gottfried Schatz γνωστού στο χώρο των βιολόγων μεταφράστηκε στα ελληνικά από τη βιολόγο Δ. Τσαβάλου-Bill και εκδόθηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Το βιβλίο συγκροτείται από άρθρα–δοκίμια του καθηγητή τα οποία είχε γράψει καταρχήν για την υψηλής εκγυρότητας ελβετική εφημερίδα ΝΖΖ (Neue Zurcher Zeitung).

Η γλώσσα της επιστήμης, συχνά, όχι μόνο περιορίζει την επικοινωνία αλλά δημιουργεί και παρεξηγήσεις ανάμεσα στην επιστημονική κοινότητα και το ευρύ κοινό. Οι ραγδαίες εξελίξεις σε πολλούς τομείς της έρευνας παρέχουν γνώσεις και προϊόντα τα οποία συνήθως δεν έχουν τον απαραίτητο χρόνο για να ενσωματωθούν στην καθημερινή ζωή.  Ειδικότερα στη βιολογία, κατά το πέρασμα από τον 20^ό στον 21^ο αιώνα επιτελέσθηκαν δραματικές αλλαγές. Με τη νέα γνώση που προσέφερε, πέρασε από τον γενετικό αναγωγισμό σε νέα παραδείγματα στο χώρο της βιολογίας, αναδεικνύοντας ακόμα περισσότερο την ενδεχομενικότητα, την ύπαρξη των πολλαπλών αιτίων και την πολυπλοκότητα της έμβιας ύλης. Η πληροφορική έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της βιολογίας και άλλαξε μεθοδολογίες, τεχνολογίες, πρακτικές, ακόμα και αντιλήψεις.

Η κρατούσα αντίληψη περί «παντοκρατορίας των γονιδίων», όπως την αποκάλεσε ο Henri Atlan, η οποία διαμορφώθηκε από τους μοριακούς βιολόγους του τελευταίου μισού του 20^ό αιώνα, καταρρίφθηκε, και τα φαινόμενα της ζωής προσεγγίζονται πλέον με ένα περισσότερο ολιστικό τρόπο. Η θεωρία της επιγένεσης, που απαξιώθηκε στα χρόνια που προηγήθηκαν, ήρθε και πάλι στην επιφάνεια, ξανασυζητήθηκε και εκφράστηκε με σύγχρονους πλέον όρους ως επιγενετική. Αναπτύχθηκε, κατά συνέπεια, στην κοινωνία μια αμηχανία και ένας σκεπτικισμός σχετικά με  τα όρια των εφαρμογών της επιστήμης και της τεχνολογίας  στην καθημερινότητα. Επιστήμονες από διαφορετικά πεδία, ευρύ κοινό και ιδιαίτερα οι νέοι  του αύριο είναι πλέον απολύτως απαραίτητο να έχουν μια πολύπλευρη πληροφόρηση για τις νέες τεχνολογίες στην επιστήμη, ώστε να μπορούν να πάρουν τις σωστές αποφάσεις για την ζωή που ανοίγεται μπροστά τους. Και επειδή η επιστήμη διαμορφώνει την κοινωνία και η κοινωνία την επιστήμη, μια αλληλεπίδραση που δεν είναι πάντοτε κατανοητή, το έργο επιστημόνων στην ανάδειξη και κατανόηση αυτής της συνδιαμόρφωσης μέσω της εκλαϊκευσης είναι σημαντικό και απαραίτητο. Αυτό το έργο, ο Schatz, το επιτυγχάνει με μοναδικό τρόπο σε αυτό το βιβλίο. 

Τα άρθρα του βιβλίου πραγματεύονται καίρια ζητήματα της καθημερινότητας και εν γένει της ζωής, μέσα από μια κατά κύριο λόγο βιολογική ματιά. Αγγίζουν πολλά ζητήματα διεπιστημονικού χαρακτήρα, προσεγγίζοντας αναμφισβήτητα την έμβια ύλη από μια υλιστική σκοπιά, που εξαίρει όμως τη σημασία της οντολογικής ενότητας και της επιστημολογικής ετερογένειας. Ως προς το περιεχόμενό τους θα μπορούσε να χωρίσει κανείς τα 20 δοκίμια του βιβλίου σε 7 ομάδες. Αυτές που περιλαμβάνουν ζητήματα, εσωτερικά της βιολογίας, ζητήματα αλληλεπίδρασης πολιτισμικών και βιολογικά καθορισμένων συμπεριφορών,  θέματα μέσα από τα οποία αναδεικνύεται η με διάφορους τρόπους αντίληψη του κόσμου, θέματα εξελικτικού περιεχομένου που προσεγγίζονται μέσα από μια Δαρβινική θεώρηση, θέματα τεχνολογίας με ιστορικό χαρακτήρα καθώς και ζητήματα με οικολογικό περιεχόμενο. Η τελευταία ομάδα των δοκιμίων έχει λίγο διαφορετική θεματολογία. Εδώ ο συγγραφέας αναφέρεται στη δυναμική φύση της επιστήμης και στους τρόπους που αυτή πραγματοποιείται, ενώ ταυτόχρονα, ασκεί έντονη κριτική σε όσους την υπηρετούν συμπεριλαμβανομένου του εαυτού του.  

Ο συγγραφέας, για να θίξει καθένα από τα ζητήματα που αναφέρθηκαν, επιλέγει συνήθως ένα βιολογικό φαινόμενο. Η επιλογή αυτή είναι θέμα ουσιαστικής γνώσης αλλά και ευρηματικότητας. Δομεί τα περισσότερα άρθρα του ξεκινώντας με μια αφήγηση που κάνει τον αναγνώστη να νοιώσει οικεία, συνεχίζει με επιστημονική ανάλυση και τεκμηρίωση, ιδωμένη αναμφισβήτητα με τη ματιά του βιολόγου-βιοχημικού, παίζει με παραλληλισμούς και μεταφορές, και κλείνει με προβληματισμό και απαντήσεις. Στην εκλαΐκευση της επιστήμης οι μεταφορές που χρησιμοποιούνται συχνά κινδυνεύουν να παρερμηνευθούν από τον αναγνώστη. Η χρήση τους λοιπόν απαιτεί ταλαντούχους συγγραφείς. Ο Schatz αποδεικνύει ότι είναι ένας από αυτούς. Παρασύρει τον αναγνώστη, τον κάνει να νοιώσει τη σύνδεση του με  τη βιολογική του φύση σε όλα τα επίπεδα, τελικά όμως τον επαναφέρει εκεί όπου ολοκληρώνεται, στο κοινωνικό του δηλαδή πλαίσιο. Κατά τη διάρκεια της αφήγησης, διαχειρίζεται το παιχνίδι των παραλληλισμών και μεταφορών με άνεση, ακροβατώντας όμως σε ένα τεντωμένο σχοινί, αυτό του αναγωγισμού, διακινδυνεύοντας συχνά να πέσει στο πεδίο του βιολογισμού. Ίσως ένας επιστήμονας του χώρου των ανθρωπιστικών, σπουδών κρίνοντας αυστηρά τα δοκίμια, θα μπορούσε να σχολιάσει διάφορα επικίνδυνα άλματα που κάνει ο συγγραφέας. Ένας βιολόγος κατανοεί απόλυτα τα όσα γράφει. Το σημαντικό όμως είναι, ότι ο μη ειδικός αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί σαφώς, πρώτον, την εξάρτησή μας από τη βιολογική μας φύση αλλά και την άρρηκτη συνδιαμόρφωσή της με την κοινωνία και τον πολιτισμό, και, δεύτερον, την αναγκαιότητα πλέον να χρησιμοποιείται στην επιστήμη  ένα πιο σύνθετο μοντέλο για την εξήγηση των φαινομένων της ζωής. Ένα μοντέλο δηλαδή που να μην είναι μόνο αναγωγιστικό, με την ποσοτικοποίηση ως υπέρτατη αρχή, αλλά να συνδυάζεται και με ένα ολιστικό μοντέλο στο οποίο να αναδεικνύονται οι ποιότητες.

Πρόκειται για ένα βιβλίο που κρατάει ζωηρό το ενδιαφέρον του αναγνώστη, γιατί τα κεφάλαια έχουν εμπνευσμένους και προκλητικούς τίτλους, είναι μικρά και εξαιρετικά περιεκτικά σε γνώση, σοφία και κοινωνική ευαισθησία, ενώ ταυτόχρονα διαθέτουν μια ποιητική διάσταση, όπως αναφέρει και ο καθ. Φ. Καφάτος προλογίζοντας αυτό το βιβλίο.

Η Σύλβα Χαραλάμπους είναι βιολόγος-ερευνήτρια  στο Ελληνικό Ινστιτούτο Παστέρ