ΤΟΥ ΚΩΣΤΑ ΔΟΥΖΙΝΑ
Είμαστε όλοι μας Έλληνες
Πέρσι Μπις Σέλεϊ,
Πρόλογος στο ποίημα «Ελλάς» (1821)[1]
Η Ελλάδα μετατρέπεται σε σημαίνον [της παγκόσμιας επανάστασης], τη χρονιά που άρχισαν όλα
Πολ Μέισον (2012)[2]
Ο Σέλεϊ έμαθε για την ελληνική επανάσταση την άνοιξη του 1821, έγραψε το ποίημα Ελλάς μέσα σε μερικούς μήνες και το εξέδωσε στο Λονδίνο τον Νοέμβριο, έχοντας απαλείψει τα πιο ριζοσπαστικά αποσπάσματα για να αποφύγει τη λογοκρισία. Το «λυρικό δράμα», ένα είδος ποιητικής δημοσιογραφίας «υπό την επήρεια των γεγονότων των ημερών μας», ήταν μια προσπάθεια να δημοσιοποιηθεί η ελληνική επανάσταση. Πέρα όμως από τις άμεσες αναφορές στον πόλεμο της ανεξαρτησίας, το Ελλάς είναι ένα μνημείο της ρομαντικής λογοτεχνίας και φιλοσοφίας. Μέσα από την υιοθέτηση, σε γενικές γραμμές, μιας φιλοσοφίας της ιστορίας που θα συνδεόταν αργότερα με τον Χέγκελ, ο Σέλεϊ βλέπει στην Ελλάδα τη γέννηση της ελευθερίας ως οντολογικής και ιδεολογικής δύναμης της νεωτερικότητας. Το γεγονός ότι οι Έλληνες «αναδύθηκαν από τη σκόνη των ερειπίων τους» ήταν μια «εκπληκτική περίπτωση». Όμως αυτή η «ανάδυση» δεν αποτελεί επιστροφή στο ένδοξο ελληνικό παρελθόν του γερμανικού ιδεαλισμού ή του κλασικισμού της αγγλικής αρχαιολογίας. Η επανάσταση επιβεβαιώνει μια αντίληψη για την ιστορία που δεν είναι ούτε γραμμική ούτε κυκλική. Η ελληνική επανάσταση επαναλαμβάνει την γαλλική, αποτελεί τη δεύτερη ιστορική παρουσία της αρχής της ελευθερίας. Η Αϊτή και η Ελλάδα επιβεβαιώνουν αυτό που υποσχέθηκε το Παρίσι. Η ανθρωπότητα αναγνωρίζει την ιστορία της σαν κίνηση προς τη συλλογική και ατομική αυτονομία, μέσα από την εκ νέου ανακάλυψη αλλά και τη δημιουργική καταστροφή του παρελθόντος.
Κουράστηκε απ’ το παρελθόν ο κόσμος κι έχει βαρεθεί,
Ω, ας γινόταν να χαθεί ή τελικά ν’ αναπαυθεί!
(Ε., 1100-1)
Για τον Σέλεϊ, η επικείμενη παγκόσμια επανάσταση και μεταρρύθμιση είναι αναπόφευκτη. «[Μ]ια νέα ράτσα έχει ανατραφεί σ’ όλη την Ευρώπη, που έχει τραφεί με την απόρριψη των απόψεων που γίνανε δεσμά της, και θα συνεχίσει να παράγει νέες γενεές για να επιτελέσουν τον προορισμό τους που οι τύραννοι προβλέπουν και τρέμουν», καταλήγει στον πρόλογό του ο Σέλεϊ. Οι Έλληνες είναι το σύμβολο αυτής της νέας «ράτσας» που κάνει τα όνειρα πραγματικότητα και την ελευθερία το πνεύμα αυτού του κόσμου. Δεν πρόκειται όμως για έναν εθνικιστικό ή αρχαιολατρικό φανατισμό. Το καθολικό πρέπει να ενσαρκωθεί στο επιμέρους, το οποίο γίνεται η χειροπιαστή του έκφραση, προσφέροντας στο καθολικό εμπειρική ύπαρξη. Με αυτή την έννοια, η ελευθερία και η Ελλάδα είναι αδιάρρηκτα συνδεδεμένες.
Ας φύγει η Λευτεριά, κι όπου πετάξει,
Έρημο ή Παράδεισο θα φτιάξει:
Οι τολμηροί κι οι όμορφοι μαζί της
Ας μοιραστούν τη δόξα ή τη θανή της.
(Ε., 90-3)
Σε αυτή τη φιλοσοφία της ιστορίας, η Ελλάδα αντιπροσωπεύει την ελευθερία και ο Μαυροκορδάτος (στον οποίο είναι αφιερωμένο το ποίημα) έναν δεύτερο Ροβεσπιέρο. Οι Έλληνες πολεμούσαν για όλους τους καταπιεσμένους της Ευρώπης. Στο δοκίμιο «Υπεράσπιση της ποίησης», ο Σέλεϊ γράφει ότι οι ποιητές είναι οι «αφανείς νομοθέτες του κόσμου». Το καθήκον των ποιητών, όπως και των λιγοστών «διανοουμένων των αξιών» σήμερα, είναι να κρατήσουν ζωντανό το στοχασμό και το ηθικό ιδεώδες.[3]
Μόν’ η σκέψη
και τα ζωντανά στοιχειά της Πάθος, Λογική, Βουλή
και του νου η Φαντασία δεν μπορούνε να πεθάνουν
(Ε., 795-7)
γράφει ο Σέλεϊ. Αλλά μάθαμε δυστυχώς ότι η σκέψη πεθαίνει χίλιους θανάτους. Και σκέψη χωρίς φαντασία και πάθος –αυτό που βλέπουμε στις οθόνες καθημερινά– αποτελεί δογματική του φανατικού και ασπίδα του μορφωμένου αγράμματου. Οι νομοθέτες μας, αγοραίοι ή πολιτευόμενοι, δεν είναι πια ποιητές αλλά τραπεζίτες και υπουργοί που υπόσχονται τη «Σωτηρία της Ελλάδας». Αυτή η «σωτηριολογία» είναι ο εφάπαξ φόρος που πληρώνει σήμερα η αμαρτία στην αρετή.
***
«Το ζώο επιλέγει ή απορρίπτει από ένστικτο και ο άνθρωπος με μια πράξη ελευθερίας», λέει ο Ρουσώ, «έτσι που ένα ζώο δεν μπορεί να παρεκκλίνει από τον κανόνα που του έχει οριστεί, ακόμα κι αν αυτό θα το ωφελούσε, ενώ ο άνθρωπος συχνά παρεκκλίνει από αυτόν, παρότι αυτό τον ζημιώνει».
Τα ζώα υπακούουν στη φύση, ακολουθούν το νόμο, δεν μπορούν να τον παραβιάσουν. Αντίθετα, ο άνθρωπος είναι ελεύθερος ακόμα και να πεθάνει από ελευθερία. Η ελευθερία είναι ακριβώς η επιλογή να πάει κανείς ενάντια στη φύση της ανάγκης, της επιθυμίας ή της συμβατικότητας. Στην νεωτερική φιλοσοφία, η ελευθερία αντιμάχεται τη φύση. Για τον Καντ, η ηθική δράση έχει ως κίνητρο αποκλειστικά το σεβασμό για το νόμο, που απαιτεί να παραμερίζονται οι ανάγκες, οι επιθυμίες, τα συμφέροντα. Ο Φρόυντ υποστηρίζει ότι ο πολιτισμός είναι μια προσπάθεια άρνησης της επιθυμίας, κι αυτό δημιουργεί την ανθρώπινη δυσφορία. Τόσο ο Φρόυντ όσο και ο Λακάν ανακαλύπτουν μια χαρακτηριστική έκφραση της νεωτερικότητας στη σαδιστική αποκήρυξη της σάρκας από τον Καντ. Στην εβραϊκή παράδοση, ο νόμος συντηρεί την κοινότητα, συχνά ενάντια στις απαιτήσεις της φύσης ή της λογικής. Για τον Μάρτιν Μπούμπερ, οι Εβραίοι πράττουν για να κατανοήσουν, ενώ ο Εμανουέλ Λεβινάς καταγγέλλει ως «πειρασμό των πειρασμών» την απαίτηση να υποταχθεί η δράση στη γνώση. Η ουσία του ανθρώπου είναι ότι δεν έχει ουσία, η φύση του είναι η ικανότητά του να απομακρύνεται από τους φυσικούς ή τους κοινωνικούς κώδικες (τη «δεύτερη φύση») και να αρχίζει εκ του μηδενός ξανά και ξανά. Αυτό ακριβώς σημαίνει αυτονομία ως ύψιστο ηθικό πρόταγμα της νεωτερικότητας. Αυτή είναι η ελευθερία που ο Σέλεϊ, ο Μπάιρον, ο Χέγκελ χαιρετίζουν στην επανάσταση.
Όμως, στην περίοδο του εκσυγχρονισμού, των παχιών και ψεύτικων αγελάδων, η ελευθερία επαναπροσδιορίστηκε ως «ελευθερία επιλογής»: Nokia ή iPhone, το ύψιστο υπαρξιακό δίλημμα. Ο ηθικός κυνισμός και μηδενισμός, η καταστροφή του κοινωνικού ήθους και της ηθικής αξίας, ήταν αιτία ταυτόχρονα και αποτέλεσμα της νέας κυρίαρχης τάξης. Από το ’90 και μετά, οι προσδοκίες ανάπτυξης μεταφέρθηκαν στη ραντιέρικη οικονομία, στις υπεραξίες της γης, στα χρηματοπιστωτικά προϊόντα. Ο άνθρωπος από πηγή ελευθερίας μεταμορφώθηκε σε μηχανή επιθυμίας. Οτιδήποτε θέλω μπορεί να γίνει δικαίωμα, κεκτημένη απόλαυση, κατανάλωση στηριγμένη στο δανεισμό, μας είπαν. Μονή αξία το προσωπικό συμφέρον, που μεταβάλλεται υπόρρητα σε ηθική θέση και πολιτισμική αρχή. Πρέπει να ζεις ως εάν να ήσουν ελεύθερος.
Αλλά η επιθυμία είναι αχόρταγη, δεν ανακόπτεται, μετακινείται μετά την απόλαυση σε άλλο αντικείμενο πόθου, σ’ ένα σπειροειδές σχήμα επιθυμίας-απόλαυσης-ματαίωσης. Η επιλογή μετατρέπεται σε υπηρέτη της αναγκαιότητας: είσαι ελεύθερος όταν επιλέγεις αυτό που είναι ήδη στη φύση σου. Είμαστε ελεύθεροι στο βαθμό που μπορούμε να ψωνίζουμε στα ίδια καταστήματα σε όλο τον κόσμο, είμαστε ίσοι στο βαθμό που όλες οι μάρκες είναι εξίσου διαθέσιμες, αν και όχι για όλα τα βαλάντια. Ελεύθερος είναι ο άνθρωπος που ψωνίζει. Αν η ανθρώπινη ιδιότητα συνίστατο στην ελευθερία να επιλέγει κανείς ενάντια στη φύση, τώρα ο άνθρωπος έγινε «ελεύθερος» να επιλέγει να ακολουθεί τη φύση ή τη «δεύτερη φύση» τού κοινωνικού κομφορμισμού. Έτσι λοιπόν η ελευθερία που ευαγγελίστηκε ο Σέλεϊ επήλθε ως διαλεκτική ανατροπή της ουσίας της. Το επιμέρους έγινε παγκόσμιο και απαιτεί να γίνει αποδεκτό ως καθολικό.
***
Μια άλλη Αθήνα θα στηθεί, κληρονομιά της θα δοθεί
σε χρόνους νέους μακρινούς
σαν γλυκό χρώμα δειλινού που δύσης ουρανός ποθεί,
το θαύμα πούκανε ο νους,
για δωρεά προσωρινή, αφού το τέλειο θα χαθεί,
ό,τι μπορεί να πάρει η Γη, ή απ’ τον Ουρανό δοθεί.
(Ε., 1085-1090)
Το 2011 ήταν η χρονιά που ο κόσμος όλος ονειρεύτηκε θαύματα και έζησε επικίνδυνα. Είναι μια μεγάλη χρονιά. Άρχισε στην Αθήνα τον Δεκέμβρη του 2008, το 2010 μεταφέρθηκε στην Τυνησία και την πλατεία Ταχρίρ, το 2011 στην Πουέρτα ντελ Σολ, το Σύνταγμα, το πάρκο Ζουκότι και τον Άγιο Παύλο του Λονδίνου, και τώρα συνεχίζεται απτόητη στο 2012. Γενιές άνεργων και μη απασχολήσιμων, γυναίκες και άνδρες, πολίτες και ξένοι, νέοι και γέροι, ξεσηκώθηκαν σαν τους «τολμηρούς και όμορφους» για να μοιραστούν τη «δόξα ή τη θανή» της ελευθερίας.
Η Σάρα, Αιγύπτια, λέει στη μητέρα της, επιστρέφοντας από την πλατεία Ταχρίρ: «Δεν είμαι ο εαυτός μου. Είμαι ένας καινούργιος άνθρωπος που γεννήθηκε σήμερα». Ένας νέος στα Δεκεμβριανά της Αθήνας λέει: «Έχω ξαναβρεθεί σε διαδηλώσεις, αλλά ποτέ δεν είχα συμμετάσχει σε ταραχές. Ήταν για μένα ένα είδος μύησης και πρέπει να παραδεχτώ ότι αισθάνομαι απελευθερωμένος. Ένιωσα ότι ξαναέπαιρνα τον έλεγχο του εαυτού μου».[4] Ένας άνδρας που έχει πάρει τα τρία του λεπτά στη συνέλευση του Συντάγματος στις 17 Ιουνίου, μιλάει με άψογα διατυπωμένες προτάσεις και παραγράφους και παρουσιάζει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο για το μέλλον του κινήματος. Πριν τον φωνάξουν στο μικρόφωνο ήταν ταραγμένος και έτρεμε από το τρακ και τη νευρικότητα. «Πώς τα κατάφερες;», τον ρώτησα, «νόμιζα ότι θα σωριαζόσουν κάτω». «Μόλις άρχισα να μιλάω, κάποιος μέσα μου, ένας ‘ξένος’, άρχισε να μου υπαγορεύει. Έλεγα τις λέξεις αλλά κάποιος άλλος μιλούσε». Αυτή η μετουσίωση, ο «ξένος μέσα μου», είναι έργο ελευθερίας, όταν ο υπήκοος γίνεται υποκείμενο. Τα επιφάνεια της ελευθερίας ένωσαν το παγκόσμιο κίνημα ανυπακοής, διαμαρτυρίας και εξέγερσης. Αλλά, σε αντίθεση με τον Σέλεϊ, μάθαμε ότι η «ελευθερία» είναι πολυσήμαντη έννοια, πολλές φορές σημαίνει υποδούλωση. Τι συνδέει λοιπόν το ‘21 με το ‘12;
«Όταν έγκυροι σχολιαστές εξηγούν τις λεπτομέρειες των τελευταίων διαπραγματεύσεων μεταξύ των κυβερνήσεων για το μέλλον της Ευρωζώνης ξεχνάνε να αναφέρουν ότι οι εύθυμες αυτές διαπραγματεύσεις αφορούν το μέλλον της ανθρωπότητας», γράφει ο Τζον Χόλογουεϊ στις 17 Φεβρουαρίου στην εφημερίδα Guardian, καλώντας τον κόσμο να συμμετάσχει στις πορείες αλληλεγγύης. «Είμαστε όλοι Έλληνες, είμαστε όλοι υποκείμενα που η υποκειμενικότητά τους ισοπεδώνεται από τον οδοστρωτήρα μιας ιστορίας που καθορίζεται από την κίνηση του χρήματος στις αγορές». Η ιστορική ανέλιξη της ελευθερίας του Σέλεϊ και του Χέγκελ κατάντησε να είναι η μπουλντόζα των αγορών. Κι έτσι πάλι η μικρή Ελλάδα, χωρίς να το επιδιώξει, γίνεται σύμβολο ελευθερίας και «σημαίνον» αντίστασης. Όχι γιατί η κουκουβάγια της Αθηνάς ψιθύρισε στα παιδιά του Συντάγματος τη σοφία της. Ούτε γιατί κάποια γενετική κληρονομιά κάνει τους Έλληνες πρωτοπόρους της ιστορίας. Ίσως είναι σύμπτωση, ίσως ιστορική ανωμαλία για ένα μικρό λαό να είναι πάλι στα πρωτοσέλιδα του κόσμου. Όπως ξέρουμε, η αλήθεια ενός γεγονότος, αν θα γίνει κοσμογονικό συμβάν ή μικρή ιστορική παρένθεση, κρίνεται εκ των υστέρων.
Ας πούμε όμως ότι η σκέψη επιβιώνει μόνο όταν η φαντασία και ο λόγος αγκαλιάζουν την θέληση και το πάθος, δηλαδή όταν η σκέψη βγαίνει στο δρόμο. Τότε η Ελλάδα, η Ντεζιρέ από τα Εξάρχεια, οι Έλληνες, ο Χασάν από τα Λιόσια, ο καθένας από του Χαριλάου και ο οποιοσδήποτε από την Ηγουμενίτσα γίνονται εργαλεία της «πανουργίας» της ιστορίας και όργανα ελευθερίας. Τότε η ιστορία ξαναβρίσκει την χαμένη φιλοσοφία, και το ‘21 συναντά το ‘12.
[Μετάφραση Μιχάλης Λαλιώτης]
Ο Κώστας Δουζίνας διδάσκει Φιλοσοφία του Δικαίου στο Birkbeck College, University of London
[1] Τα αποσπάσματα του έργου του Σέλεϊ προέρχονται, με ελάχιστες τροποποιήσεις, από την ελληνική έκδοση Ελλάς (1821), μτφρ. Μ. Β. Παΐζης, Σύλλογος προς διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 1990
[2] Paul Mason, Why It’s All Kicking Off: The New Global Revolutions (Verso, 2012) 104
[3] Kώστας Δουζίνας, Αντίσταση και Φιλοσοφία στην Κρίση, ‘Διανοούμενοι και Ευθύνη’, (Αλεξάνδρεια, 2011).
[4] Mason, 14, 32.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου