Άγχος και πολιτική

Η ανάδυση του χαρισματικού ηγέτη

 ΑΠΟ ΤΙΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΕΡΤΙΚΑ

Χριστόφορος Κατσαδιώτης- Ζούγκλα

"Η πολιτική είναι όπως η σφιγξ του μύθου: καταβροχθίζει όσους δεν λύνουν τα αινίγματά της". Αυτός ο αφορισμός του Ριβαρόλ θα ήταν επαρκής από μόνος του για μία πλήρη εισαγωγή στη μελέτη του Φραντς Νώυμαν γύρω από το άγχος και την πολιτική. Στα πολιτικά αινίγματα του 20ού αιώνα ο Νώυμαν δεν έστερξε ούτε στιγμή να δώσει απαντήσεις, με την αγωνία του στοχαστή που η προσωπική ιστορία του δεν αφίσταται από την πολιτική πράξη.

Για έναν πολιτικό στοχαστή, η απάντηση στο προσωπικό αίνιγμα δεν μπορεί να διαχωριστεί από τα γενικότερα ερωτήματα τα οποία απαιτούν απαντήσεις. Η προσωπική αγωνία διαπλέκεται με το πολιτικό άγχος, σε σημείο που ο αγώνας για την υπέρβαση προσωπικών αποριών να ταυτίζεται με την πολιτική ανάλυση. Ο Νώυμαν, αντί να βολευτεί σ' έναν αριστοκρατικό στοχασμό, και όντας ο ίδιος ένας αγωνιστικιστής, αντιμετωπίζει εδώ κατά μέτωπο ένα μείζον αίνιγμα: είναι δυνατόν τα κοινωνικά υποκείμενα να λάβουν ελεύθερα πολιτικές αποφάσεις, δηλαδή αποφάσεις που δεν θα χειραγωγούνται από φοβικά σύνδρομα;

Ωστόσο, αυτό το ερώτημα δεν τίθεται εν γένει, στο εγώ και στο υπερεγώ γίνεται κατανοητή, λέει ο Φρόυντ, εάν λάβουμε υπ' όψιν ότι οι εντολές του τελευταίου συμπίπτουν με τις εντολές του πολιτιστικού υπερεγώ, σε σημείο ώστε "η πολιτιστική διαδικασία της μάζας και εκείνη του μεμονωμένου ατόμου να συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους". [...]

Εάν η ασθένεια της αστικής κοινωνίας, την οποία αναλύει ο Φρόυντ, είναι οι νευρώσεις, η ασθένεια των μαζικών κοινωνιών είναι ο ναρκισσισμός. Η αίσθηση παντοδυναμίας του ναρκισσιστικού εγώ, εκφράζεται ως επιθετικότητα έναντι της πραγματικότητας, αμφισβητεί εν γένει του υπερεγώ χάριν της αυτοπραγμάτωσης. Η αυτοπραγμάτωση στο εδώ και τώρα των ορμικών ικανοποιήσεων μπορεί να έχει απελευθερωτικά στοιχεία είτε στη γιορτή είτε στην εξέγερση. Όταν όμως γίνεται μία καθημερινότητα, σημαίνει τη διάλυση των κοινωνικών δεσμών χάριν της άμεσης ικανοποίησης. Επειδή αυτή η αίσθηση διαψεύδεται από την πραγματικότητα, είναι πολύ εύκολο να μεταβούμε σε συνωμοσιολογικές θεωρίες για να εξηγηθεί το άγχος που προκύπτει από τη ματαίωση. Ο ναρκισσισμός καθιστά το "μοναχικό πλήθος" λεία των μηχανισμών προπαγάνδας. Ένα τέτοιο πλήθος αντί της υπέρβασης καθηλώνεται στην προάσπιση του υπαρκτού. Αυτός είναι ο κοινός τόπος, μεταξύ της αυτοπραγμάτωσης και των μαζικών κινημάτων που έφεραν στην εξουσία τούς φασίστες και τους ναζί.

Ο ναρκισσιστής ηγέτης και ο διάχυτος ναρκισσισμός μίας μαζικής κοινωνίας καταναλωτών συμπίπτουν στην επιθετικότητά τους έναντι όσων είναι εμπόδιο (πλασματικό ή εν μέρει πραγματικό) για την άμεση ικανοποίηση των ορμών. Εάν η καταναλωτική αυτοπραγμάτωση διαχέει σε όλη την κοινωνία την επιθετικότητα, η καταστροφική επιθετικότητα του καισαρισμού γίνεται φανερή στα δύο παραδείγματα που έρχονται στην επιφάνεια μέσα από την ανάλυση του Νώυμαν. Ο Κορσικανός Ναπολέων και ο Αυστριακός Χίτλερ υπήρξαν τελικώς καταστροφικοί για το γαλλικό και το γερμανικό έθνος αντιστοίχως. [...]

Παρ' όλα αυτά, στη σφαίρα της πολιτικής υπάρχει μία ουσιαστική διαφορά ανάμεσα στον καισαρισμό ενός Ναπολέοντα και ενός Χίτλερ, και δεν πρέπει να την παραγνωρίζουμε. Ο διαφορισμός των δύο ιστορικών καταστάσεων έγκειται στο γεγονός ότι ο Ναπολέων κινητοποίησε για πρώτη φορά σε τέτοια έκταση τη μάζα του έθνους με βάση αυτοκρατορικές αξιώσεις, πράγμα που τον έφερε σε αντιστοιχία με την ιστορική συγκυρία. Το έθνος-κράτος αποδείχτηκε ότι ήταν μία επαρκής οικονομική-στρατιωτική μονάδα για να απαντήσει στις ανάγκες της εποχής. Ο Χίτλερ, από την άλλη πλευρά, κινητοποίησε το έθνος με αυτοκρατορικές αξιώσεις, με βάση ένα εθνικό ιδεώδες συνάμα αναχρονιστικό και πρόωρο: οι αξιώσεις του έθνους-κράτους είχαν πραγματωθεί στη ναπολεόντεια εποχή, ενώ η συγκρότηση μίας ευρωπαϊκής αυτοκρατορίας δεν ήταν δυνατόν να επιτευχθεί με την στρατιωτική καθυπόταξη των υπόλοιπων ευρωπαϊκών εθνών-κρατών σε ένα ηγεμονικό έθνος, το οποίο ξεπερνούσε τις αντιφάσεις του με βάση μία βιολογική ιδεολογία. Όλως αντιθέτως, η επιτυχία της ρωσικής και της κινεζικής επανάστασης στηρίχτηκε στο γεγονός ότι, δυνάμει της κομμουνιστικής διεθνιστικής ιδεολογίας, αμφότερες ξεπέρασαν τα όρια του κράτους-έθνους.

Συμπερασματικά, θα μπορούσε κανείς να πει ότι ο χαρισματικός ηγέτης αναδύεται σε στιγμές που η απουσία πολιτικής ηγεσίας δεν αναπληρώνεται από μία ορθολογικά ρυθμισμένη διοικητική σφαίρα. Σε τέτοιες στιγμές η αγωνία ή το άγχος για την αυτοσυντήρηση μίας πολιτικής κοινότητας μπορεί κάλλιστα να προβληθεί σε μία χαρισματική προσωπικότητα. Για να έλθουμε στη σημερινή ιστορική συγκυρία, τέτοιες είναι οι στιγμές κατά τις οποίες οι ελίτ μίας μεταμοντέρνας κοινωνίας αδυνατούν να προσφέρουν τις απαραίτητες καθημερινές ταυτίσεις και αναπληρώσεις. Όταν ο καθημερινός ναρκισσισμός με τις μικρές απολαύσεις κινδυνεύει, τότε το ζήτημα για την αυτοσυντήρηση της πολιτικής κοινότητας τίθεται εξ υπαρχής. Η θεσμικά αποκρυσταλλωμένη πολιτική της κοινωνικής αποπολιτικοποίησης αντιφάσκει με τις ανάγκες των υποκειμένων της, και η ρευστότητα που δημιουργείται αναζητά έναν ελάχιστο κοινό παρονομαστή για να συμπυκνωθεί. Σ' ένα δημοκρατικό τοπίο, όπου οι έμμεσες εξουσίες όλου του κοινωνικού φάσματος συγκρούονται καθολικεύοντας τα επιμέρους συμφέροντά τους, και η πλανητική αγορά ελέγχει τις πολιτικές ελίτ, οι αυταρχικές μεταμοντέρνες φιγούρες φαντάζουν ιδιαίτερα ελκυστικές.

Από την Εισαγωγή του Γιώργου Μερτίκα, στο βιβλίο του Franz Neumnn, Άγχος και πολιτική, μτφρ. Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, εκδόσεις Έρασμος, σελ. 64