Η Αθήνα στα τέλη του 19ου αιώνα

Μια νεαρή αντιφατική πρωτεύουσα

ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΜΟΙΡΑ

ΑΛΙΚΗ ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Μορφές κατοίκησης στην Αθήνα κατά τα τέλη του 19^ου αιώνα, Αρχιτεκτονικός χώρος και Λογοτεχνία, πρόλογος Ελένη Πορτάλιου, εκδόσεις νήσος, σελ. 303

    

Το ευανάγνωστο και εξαιρετικά ενδιαφέρον δοκίμιο της Αλίκης Σπυροπούλου είναι ένα οδοιπορικό στη νεόκοπη πρωτεύουσα (1834) του νεοσύστατου ελληνικού κράτους (1832). Μια περιήγηση στο αστικό τοπίο της Αθήνας στα τέλη του 19^ου αιώνα, με οδηγό τις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις και το αποκαλυπτικό βλέμμα σημαντικών συγγραφέων της εποχής. Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος, ο Νικόλαος Σπανδωνής, ο Ιωάννης Κονδυλάκης, ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ο Γεράσιμος Βώκος, ο Μιχαήλ Μητσάκης και ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης κατασκευάζουν στις λογοτεχνικές τους αφηγήσεις τη δική τους Αθήνα.

Αποτυπώνουν, σε πολλαπλές σκηνογραφικές εκδοχές και με διαφορετική εστίαση, τη φυσιογνωμία του αρχιτεκτονικού χώρου, τις μορφές των τόπων κατοίκησης, την οργάνωση και τη λειτουργία του δημόσιου αλλά και του ιδιωτικού αστικού χώρου και τη μεταξύ τους σύνδεση, επικοινωνία και όσμωση, τα σπίτια και την τυπολογία τους, τις γειτονιές, τα στέκια, τις συνήθειες και το χαρακτήρα της αθηναϊκής ζωής. Μέσα από ένα σύνολο διαφορετικών αφηγήσεων, που κάθε μια χαρακτηρίζεται από τις ιδεολογικές αντιλήψεις και διαπνέεται από το σύμπαν αξιών του συγγραφέα, παρουσιάζεται το είδωλο μιας πόλης πολύτροπης και πολυσήμαντης, αδιόρατης και αντιφατικής, που διασταυρώνεται με ποικίλους τρόπους με την «πραγματική» πόλη του πολεοδομικού χάρτη. Οι ατομικές διαδρομές των συγγραφέων, των αφηγητών και των μυθιστορηματικών χαρακτήρων διαμορφώνουν ένα δίκτυο σεναρίων κατοίκησης το οποίο εγγράφεται σ’ έναν πολύπλοκο ιστό δημόσιων και ιδιωτικών χώρων. Το πολυφωνικό αυτό υλικό, μια πλούσια πηγή παραδειγμάτων εμπειρικού βιώματος και χρήσης του αστικού χώρου, αναλύεται, συντίθεται και ερμηνεύεται κριτικά από τη γράφουσα σε μια στοχαστική ανάγνωση του αρχιτεκτονικού χώρου της Αθήνας, στα πλαίσια της διδακτορικής διατριβής, που εκπόνησε στην αρχιτεκτονική σχολή του ΕΜΠ. Στην έρευνα αυτή, υποδεικνύονται και αξιολογούνται, αποκωδικοποιούνται και μελετώνται οι τρόποι με τους οποίους διαμεσολαβείται ο αστικός χώρος από τη λογοτεχνία.

         Η μυθοπλασία και η λογοτεχνική απόδοση προσφέρουν ένα πλούσιο υπόβαθρο περιγραφών και βιωματικών παρατηρήσεων, που αποδίδουν το χώρο κατοίκησης μέσα από την υποκειμενική αντίληψη του κατοίκου. Γράφει η Αλίκη Σπυροπούλου: «Η λογοτεχνία δεν περιορίζεται στη φαινομενολογική περιγραφή του χώρου, αλλά συστήνει ένα ενιαίο περιγραφικό σύστημα που συσχετίζει τον κάτοικο, την κατοικία, τις συνήθειες και πολλές φορές την ενδυμασία, δίνει δηλαδή τη δυνατότητα εμβάθυνσης στον τρόπο ζωής». Οι αφηγηματικές δομές σύμφωνα με τον Μισέλ Ντε Σερτώ λειτουργούν ως χωρικό συντακτικό, «δίνουν χώρο» στις ενέργειες που θα αναληφθούν. «Το οδοιπορικό έπος παίζει με τη χωρική οργάνωση, όσο πανοπτική κι αν είναι: δεν είναι ούτε ξένο προς αυτήν (δεν λαμβάνει χώρα αλλού) ούτε σύμφωνο (δεν του δίνει εκείνη την ταυτότητά του). Δημιουργεί μέσα της σκιές και διφορούμενα. Της εισάγει λαθραία  το πλήθος των αναφορών και παραθεμάτων του (κοινωνικά μοντέλα, πολιτιστικές χρήσεις, προσωπικούς συντελεστές)». Η Αθήνα των συγγραφέων: Ξενόπουλου, Σπανδωνή, Κονδυλάκη, Ροΐδη, Βώκου, Μητσάκη και Παπαδιαμάντη, είναι ένας τόπος στην πρακτική του χρήση. Ο αθηναϊκός χώρος στις λογοτεχνικές αναπαραστάσεις παράγεται από τις τελέσεις που εγγράφονται και εκτυλίσσονται στα όριά του. Ζωογονείται από το σύνολο των κινήσεων και δράσεων, οι οποίες τον προσανατολίζουν, τον τοποθετούν στις περιστάσεις, τον εγχρονίζουν και τον οδηγούν να λειτουργήσει ως πολυδύναμη ενότητα.

     Η Αθήνα στα τέλη του 19^ου αιώνα είναι μια πόλη με μεταιχμιακό χαρακτήρα, που μετεωρίζεται ανάμεσα στην παράδοση και τη νεωτερικότητα. Μια πόλη η οποία μετά την απελευθέρωση υπόκειται σε διαρκείς, εκτεταμένους και συχνά βίαιους συντακτικούς και μορφικούς μετασχηματισμούς, καθώς στο διάστημα 1879-1896 ο πληθυσμός της διπλασιάζεται. Ο χώρος της πόλης παρουσιάζει μια έντονη αντίθεση ανάμεσα στις λαϊκές γειτονιές στις οποίες συρρέουν τα εσωτερικά μεταναστευτικά ρεύματα και το πυρηνικό κέντρο, με τη διαχρονική παρουσία και τα επάλληλα στρώματα ιστορικής μνήμης. Η παραδοσιακή Αθήνα των αρχαιολογικών τεκμηρίων και των ενεργών θραυσμάτων ανατολίτικης προέλευσης εμφανίζει μια διαφορετική εικόνα από την Αθήνα των γεωμετρικών χαράξεων και των νεωτερικών προσδοκιών. «Η ερμηνευτική παράθεση των λογοτεχνικών κειμένων  του 19^ου αιώνα προσφέρει την ευκαιρία μιας παράλληλης ανάγνωσής τους και ανάδειξης συγκλίσεων και αντιθέσεων. Η νοηματοδότηση τόσων διαφορετικών χώρων, που συνυπάρχουν ή αντιπαρατίθενται, δίνει κίνηση και ζωή στην πόλη του 19^ου αιώνα», γράφει η καθηγήτρια του ΕΜΠ Ελένη Πορτάλιου στο προλογικό της σημείωμα, επισημαίνοντας τον πολυειδή και αντιθετικό τρόπο με τον οποίο αναπαρίσταται ο ανθρωπολογικός, αρχιτεκτονικός και γεωγραφικός χώρος της Αθήνας, στα χρονογραφήματα, διηγήματα και μυθιστορήματα των συγγραφέων που επελέγησαν.

     Οι λογοτέχνες της εποχής προσεγγίζουν τον παλίμψηστο χαρακτήρα της πόλης αντλώντας με επιλεκτικό τρόπο στοιχεία από την πραγματικότητα και μεταπλάθοντάς τα. Χρησιμοποιώντας μια πληθώρα αρχιτεκτονικών όρων και το τέχνασμα της αληθοφάνειας, περιγράφουν είτε το νέο τμήμα της Αθήνας με τα βουλεβάρτα και τις πλατείες, (Σύνταγμα, Ομόνοια, Πανεπιστημίου, άξονας της οδού Πατησίων), εστιάζοντας στο νεωτερικό χαρακτήρα της πόλης, είτε το διαχρονικό τμήμα, με τα οφιοειδή δρομάκια, τους αρχαιολογικούς χώρους, την παλαιά αγορά και τα χαμηλά τουρκόσπιτα, προβάλλοντας αντίστοιχα τον παραδοσιακό. Στις πολυφωνικές αναπαραστάσεις και στις διαφορετικές συγγραφικές οπτικές συνυπάρχουν, ως εμβληματικά αντικείμενα κοινωνικής διάκρισης και ιεράρχησης, τα σπίτια των πολλών με επίκεντρο την αυλή, οι αστικές κατοικίες με τον νεοκλασικό εξώστη και τα αστικά μέγαρα με τη σέρα. Το ταβερνομπακάλικο και το καφενείο της γειτονιάς, τα στέκια δηλαδή των μεροκαματιάρηδων, αντιπαραβάλλονται με την επιδεικτική, νεόπλουτη συμπεριφορά των δανδήδων στους χώρους εστίασης και στα κοσμικά σαλόνια. Οι λογοτεχνικές αποδόσεις των μορφών κατοίκησης στους δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους της Αθήνας στα τέλη του 19^ου αιώνα εξεικονίζουν ένα πλήθος διαφορετικών πόλεων, διαφορετικών κατοίκων, με αντιθετικά χαρακτηριστικά, που διασταυρώνονται, χαρτογραφούνται, αναλύονται, και ακολούθως ταξινομούνται, συγκρίνονται και ερμηνεύονται στην ενδιαφέρουσα συνθετική αφήγηση της αρχιτέκτονος Αλίκης Σπυροπούλου.

Η Μαρία Μοίρα είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο ΤΕΙ της Αθήνας