ΤΗΣ ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΤΣΟΥΠΡΟΥ
Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη «μύθος» (1) σήμαινε κάθε ιστορία ή πλοκή, αληθινή ή επινοημένη. Με τη βασική σημερινή σημασία του, ωστόσο, ο μύθος είναι μια ιστορία που ανήκει σε μια «μυθολογία», ένα σύστημα κληροδοτημένων από την αρχαιότητα ιστοριών, τις οποίες κάποτε μια συγκεκριμένη πολιτισμική ομάδα θεωρούσε αληθινές και οι οποίες χρησίμευαν για να εξηγούν (ως προθέσεις και ενέργειες θεοτήτων ή άλλων υπερφυσικών όντων) τη φύση και τη λειτουργία τού κόσμου, να δίνουν μια λογική βάση στα κοινωνικά ήθη και έθιμα και να επικυρώνουν τους κανόνες που όριζαν τη ζωή των ανθρώπων. Αφορμή για αυτό το κείμενο, αλλά και «πεδίο εφαρμογής», είναι το βιβλίο της Σοφίας Γιαλουράκη, Ταξιδεύοντας με τον Ιάσονα (εκδόσεις Πατάκη,) ξεκινώντας από τον ίδιο τον τίτλο του, ο οποίος παραπέμπει σε έναν μύθο, και στόχος μου είναι να δείξω ότι ο μύθος ως έννοια καλύπτει κατά έναν τρόπο το βιβλίο στο σύνολό του.
Καθώς λοιπόν οι περισσότεροι μύθοι σχετίζονται με κοινωνικές τελετουργίες – καθορισμένες εθιμοτυπίες και διαδικασίες σε ιερές τελετές –, η άμεση σύνδεση με το λαογραφικό υλικό που σε αφθονία παρατίθεται στο βιβλίο τής Γιαλουράκη, ή και εμπλέκεται στο λογοτεχνικό κομμάτι του, είναι προφανής. Εκτός από τα μυθολογικά παραθέματα καθεαυτά, λοιπόν, η έννοια του μύθου καλύπτει και την λαογραφική παράμετρο, η οποία, όπως είπαμε, είναι κυρίαρχη στο Ταξιδεύοντας με τον Ιάσονα, προοιωνιζόμενη, θα έλεγε κανείς, το επόμενο βιβλίο τής κυρίας Γιαλουράκη, του οποίου ο πρώτος τόμος πρόλαβε ήδη να κυκλοφορήσει· πρόκειται για το Έθιμα Παιχνιδίσματα στου Χρόνου τα γυρίσματα (εκδόσεις Δίπτυχο).
Στην περίπτωση τώρα που στον μύθο ο πρωταγωνιστής είναι ένας άνθρωπος και όχι ένα υπερφυσικό ον, η παραδοσιακή ιστορία δεν ονομάζεται μύθος αλλά θρύλος – και υπάρχουν και τέτοιοι στο ανά χείρας βιβλίο – ενώ αν η κληροδοτημένη ιστορία αφορά υπερφυσικά όντα που δεν είναι θεοί και η ιστορία δεν αποτελεί μέρος μιας συστηματικής μυθολογίας, τότε συνήθως κατατάσσεται στα παραμύθια – και, βέβαια, υπάρχουν και αυτά στο βιβλίο τής Σοφίας Γιαλουράκη.
Σύμφωνα με την συνολική αντιμετώπιση της θεωρίας των μύθων από τον Γερμανό ιστορικό και λόγιο Hans Blumenberg, η λειτουργία του μύθου είναι να βοηθά τους ανθρώπους να αντιμετωπίζουν τις αδυσώπητες δυσκολίες μιας δεδομένης πραγματικότητας, μια ανάγκη την οποία δεν κατάφεραν να καλύψουν πλήρως η επιστημονική πρόοδος και ο ορθολογισμός, και ως προς αυτό η λειτουργία του μύθου προσεγγίζει θαυμαστά την λειτουργία της Τέχνης, πόσω μάλλον που ο Blumenberg υποστηρίζει, στην συνέχεια, ότι ο μύθος δεν θα έπρεπε να νοείται ως συλλογή πάγιων και τελειωμένων ιστοριών, αλλά ως «έργο» – μια εξελισσόμενη και ρευστή διαδικασία που εκφράζεται μέσα από προφορικές και γραπτές διηγήσεις και περιλαμβάνει και τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους προσλαμβάνονται και αφομοιώνονται οι διηγήσεις αυτές.
Τολμώ να πω πως η προηγηθείσα περιγραφή ταιριάζει απολύτως στην πολυσυλλεκτικότητα του βιβλίου τής Σοφίας Γιαλουράκη, καθώς εκεί προφορικές (από τα πρόσωπα της μυθιστορηματικής πλοκής) και γραπτές διηγήσεις (από την αυθεντία τής συγγραφέως, σε όλο το υπόλοιπο βιβλίο) συνδυάζονται και προσφέρονται, τόσο στα υπόλοιπα πρόσωπα που ακούνε κάθε φορά τη διήγηση εντός του μυθιστορήματος, όσο και στους εξωτερικούς αναγνώστες, όλους εμάς, που προσλαμβάνουμε, βέβαια, τα πάντα, δηλαδή, και την μυθιστορηματική πλοκή και τις παντοειδείς πληροφορίες που την πλαισιώνουν ως γραπτή διήγηση, την οποία θα πρέπει, με την σειρά μας, να την συστήσουμε και να την σχολιάσουμε, με ακροατήριο μικρότερους στην ηλικία αναγνώστες.
Σε αυτό το σημείο, θα ήταν χρήσιμο να περιγράψω ως παράδειγμα την διάρθρωση ενός από τα 39 κεφάλαια του βιβλίου, ας πούμε του πρώτου. Το πρώτο κεφάλαιο, λοιπόν, ξεκινά με το πρώτο επεισόδιο της μυθοπλασμένης ιστορίας, με τον τίτλο «Ξαφνικό φευγιό». Ακολουθεί η Ενότητα «Το ξέρατε;», όπου παρέχονται πληροφορίες παντός είδους, οι οποίες έχουν όλες εδώ ως αντικείμενο την πόλη τού Βόλου, όπου κατευθύνεται η ηρωίδα: ετυμολογία του ονόματός του, μικρή ιστορική αναδρομή, σχετικές αναφορές στην Μυθολογία – πάντα, βέβαια, διατηρείται η σύνδεση με την μυθοπλασία. Στην συνέχεια, παρατίθενται σχετικά αποσπάσματα από την Λογοτεχνία (ποίηση ή/ και πεζογραφία), για να κλείσει το κεφάλαιο (όχι πάντα) με ένα παιχνίδι (κατά προτίμηση ομαδικό) με Ερωτήσεις γνώσεων αντλημένων από τις προηγούμενες σελίδες. Η ύλη της Ενότητας «Το ξέρατε;», όπως είναι φυσικό, ποικίλλει, ταξιδεύοντας άλλοτε στην νεότερη, την παλαιότερη ή την αρχαία Ιστορία και άλλοτε στην Αρχαιολογία, τις Τέχνες, την Λαογραφία και τους ανθρώπους που τις υπηρέτησαν, ενώ την Μυθολογική αναφορά μπορεί να αντικαταστήσει ένα παραμύθι ή ένας «θρύλος». Όλα τα παραπάνω, βέβαια, όπως προαναφέραμε, δεν έχουν κανέναν λόγο να μην μπορούν ενίοτε να ενσωματωθούν και στην μυθοπλασία, ως διηγήσεις, επί παραδείγματι, των προσώπων – η Σοφία Γιαλουράκη γνωρίζει άριστα, θα έλεγε κανείς ιδιοσυγκρασιακά, αυτήν την τεχνική. Ας θυμηθούμε τα τόσο δίκαια βραβευμένα Πορτρέτα του Φαγιούμ.
Θα ήθελα, όμως, να επιστρέψουμε στην έννοια του μύθου, όπως την σχολιάσαμε νωρίτερα, για να σταθούμε λίγο, αφ’ ενός, στην σχέση του με την Λογοτεχνία ή την Τέχνη, γενικώς, και, αφ’ ετέρου, στην σχέση του με την Ιστορία, πάντα στο πλαίσιο της προσέγγισης του συγκεκριμένου βιβλίου.
Παρόλο που η μυθολογία, θα μπορούσαμε να πούμε ότι, είναι μια θρησκεία στην οποία δεν πιστεύουμε πια, οι λογοτέχνες, ποιητές και πεζογράφοι, συνέχισαν να χρησιμοποιούν τους μύθους ως υλικό για την πλοκή, τα επεισόδια ή τις διάφορες μνείες στα έργα τους· το ίδιο κάνει και η συγγραφέας μας. Πολλοί σύγχρονοι συγγραφείς, εξάλλου, υποστηρίζουν πως στη λογοτεχνία παίζει ουσιαστικό ρόλο η ύπαρξη μιας στέρεης μυθολογίας, κληροδοτημένης ή επινοημένης, ενώ μια μεγάλη ομάδα μελετητών πιστεύουν ότι τα λογοτεχνικά γένη και τα επιμέρους πρότυπα πλοκής σε πολλά λογοτεχνικά έργα (συμπεριλαμβανομένων και αυτών που εκ πρώτης όψεως μοιάζουν άκρως περίτεχνα και ρεαλιστικά) είναι αναβιώσεις βασικών μυθικών τύπων. Κάτι τέτοιο υπαινίσσεται και η Σοφία Γιαλουράκη όταν συνδέει, επί παραδείγματι, το σημείο εκείνο τής ιστορίας όπου η δωδεκάχρονη ηρωίδα της μαθαίνει για το διαζύγιο των γονιών της με την μυθολογική αναφορά στους αρχαίους θεούς της παρηγοριάς. Οι καθημερινές ιστορίες των ανθρώπων επαναλαμβάνονται διαχρονικά με μικρές παραλλαγές, υπαγορεύοντας έτσι και υπαγόμενες ταυτόχρονα σε πολύ συγκεκριμένες, τελικά, μορφοποιήσεις.
Και η Ιστορία, η μεγάλη ακολουθία των γεγονότων και των ιχνών που αφήνει η ανθρώπινη ζωή πάνω στη Γη, πώς εντάσσεται στην περιοχή του μύθου; Μα, όπως έλεγε ο Γκόρκυ, «όλα συμβαίνουν για να τα διηγηθούμε μια μέρα» και η μητέρα όλων των διηγήσεων είναι, βέβαια, ο μύθος.
Ο σκοπός της διήγησης είναι, οπωσδήποτε, η μάθηση, με την ευρύτερη έννοια που μπορεί αυτή η τελευταία να λάβει. «Μέσα στο κουκούλι των αφηγήσεων γεννιέται και ωριμάζει η συνείδηση, και μόνο μέσα σε αυτό νιώθει πως μπορεί με ψυχολογική ασφάλεια να αντιμετωπίσει όχι μόνο τη ζωή αλλά και τον θάνατο» (2). Οι εκπαιδευτικοί, όμως, προετοιμάζουμε πάντοτε το ακροατήριό μας για τη ζωή και, μάλιστα, για μια καλή, έντιμη και συνειδητή ζωή. Σε αυτήν την προσπάθεια βιβλία σαν αυτό της Σοφίας Γιαλουράκη είναι πολύτιμοι αρωγοί, διότι, επιπλέον, δείχνουν τον δρόμο προς μια ολιστική αντιμετώπιση της παιδαγωγικής διαδικασίας, η οποία δεν αρκείται ούτε στην στεγνότητα των αντικειμενικών πληροφοριών ούτε στην πολυχρωμία της δημιουργικής φαντασίας αλλά είναι ανάγκη να τα συνδυάζει και τα δύο και συνεχώς να τα εξελίσσει.
Η Σταυρούλα Γ. Τσούπρου είναι διδάκτωρ φιλολογίας
(1) Για όσα ακολουθούν παραπέμπω στο λήμμα «Μύθος» του M.H. Abrams, Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων. Θεωρία – Ιστορία – Κριτική Λογοτεχνίας, Μετάφραση: Γιάννα Δεληβοριά, Σοφία Χατζηιωαννίδου, Πατάκης, 2005.
(2) Βλ. στο Βαγγέλης Αθανασόπουλος, Οι ιστορίες του κόσμου. Τρόποι της γραφής και της ανάγνωσης του οράματος, Πατάκης, 2005, σ. 14.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου