Αιγόκερως, σελ. 224
ΤΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΥ ΡΟΖΑΝΗ
Ο Deleuze υποστηρίζει ότι αν πρόκειται η φιλοσοφία να επιβιώσει, είναι
μόνο μέσω μιας δημιουργικής δέσμευσης με μορφές μη–φιλοσοφίας, κυρίως
της μοντέρνας τέχνης, της λογοτεχνίας και του κινηματογράφου. Η πρόταση
αυτή από δεκαετίες έχει επιβεβαιωθεί, προκειμένου για τη μοντέρνα τέχνη
και τη λογοτεχνία. Πράγματι, εκεί η φιλοσοφία όχι μόνο επιβιώνει, αλλά
και πιθανώς προάγεται, καθώς αφομοιώνεται από το ποιητικό συν-κείμενό
της, τουλάχιστον από την εποχή του Goethe, του Holderlin, του Nietzsche
και του Thomas Mann, για να μην αναφερθώ στην τέχνη των υπερρεαλιστών,
των κυβιστών και του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Ωστόσο, στην τέχνη των
κινουμένων εικόνων, η πρόταση του Deleuze φαίνεται να εμπεριέχει κάποια
μορφή υπερβολής, ή έστω προξενεί απορία, μιας και η τέχνη αυτή εκ πρώτης
όψεως, έστω και στα σημαντικότερα επιτεύγματά της, δεν θα μπορούσε
κάποιος εύκολα να πει ότι αφομοίωσε, αναπαρήγαγε, και πολύ περισσότερο προήγαγε φιλοσοφικές εναισθήσεις, όντας ακριβώς η τέχνη των
κινουμένων εικόνων. Θα ήταν βέβαια δυνατόν να προβληθεί η ένσταση ότι
ορισμένοι από τους τροπισμούς της κινηματογραφίας, και κυρίως το μοντάζ,
η αποσπασματικότητα των εικόνων κ.ά., εισχώρησαν στη σύγχρονη φιλοσοφική
εμπειρία, με κορυφαίο μοντερνικό παράδειγμα τη γραφή του Walter
Benjamin, και όχι μόνο. Παρά ταύτα, ο Deleuze διάνοιξε μία επιπλέον
προοπτική στη σχέση φιλοσοφίας και κινηματογράφου. Όπως επισημαίνει,
υπήρξε μια κρίσιμη καμπή στη φιλοσοφία από τον Pascal μέχρι τον
Nietzsche: η αντικατάσταση του μοντέλου της γνώσης από την πίστη. Με τον
ίδιο τρόπο, υποστηρίζει, ο σύγχρονος κινηματογράφος, ανάγοντας τον κόσμο
στην εικόνα, μπορεί μόνο να επιβαίνει μέσα στην πτυχή που δημιουργείται
μεταξύ ανθρώπου και κόσμου. Είναι μέσω της αλλαγής των
σημείων, που ο κινηματογράφος επηρεάζει την αντίληψη και έτσι γίνεται
ικανός να προκαλεί μια αλλαγή στη φύση της ίδιας της συνείδησης. Η
επισήμανση είναι, σημαντική, μιας και ο κινηματογράφος πράγματι
μεταβάλλει το γνωσιολογικό πεδίο περισσότερο προς το μέρος της
συνείδησης ως πίστης, στην πτυχωμένη περιοχή μεταξύ της δράσης
των ηρώων του, δηλαδή της πίστης τους σε αυτή δράση, και του κόσμου, ο
οποίος αναπαρίσταται μόνο μέσω του προσώπου των κινηματογραφικών ηρώων.
Η σύντομη αυτή αναφορά στον Deleuze έχει στόχο της να δείξει το εύστοχο
της θεματικής της υπό συζήτηση έργου: "Ο ρομαντικός ήρωας στον
κινηματογράφο". Η σημειολογία της συγγραφέα διασαφηνίζει πλήρως την
πρόθεσή της στον υπότιτλο: "Από την ουτοπία της νοσταλγίας στη δυστοπία
της λύτρωσης". Όροι κατ' εξοχήν ρομαντικοί, υπό την έννοια ότι το
ρομαντικό κοσμοείδωλο εδράζεται πάνω τους και τους αναπτύσσει όχι μόνο
φιλοσοφικά, αλλά επίσης και στο πεδίο της τέχνης και της αισθητικής, και
εν γένει της στάσης του ανθρώπινου υποκειμένου απέναντι στην ίδια τη ζωή.
Το γεγονός ότι ο ρομαντισμός του δέκατου ένατου αιώνα επηρέασε ουσιωδώς,
μέσω της αιρετικής και ανατρεπτικής του κοσμοθεωρίας, το σύνολο σχεδόν
της ανθρώπινης δημιουργικότητας, καθώς και το συνολικό φάσμα των
αντιλήψεων και συλλήψεων περί του κόσμου και των προβαλλομένων στη
συνείδηση εικόνων του, φαίνεται ότι του προσέδωσε μιαν αξιοσημείωτη
ανθεκτικότητα, κατά τρόπο ώστε να διεισδύει σε όλες σχεδόν τις
μεταγενέστερες μορφές τέχνης και να τις κατευθύνει εσωτερικά, όχι ως
μορφές αλλά ως θεμελιώδη κίνητρα εσωτερικής ανατάραξης και ενδοσκοπικής
προοπτικής. Η κορύφωση της ρομαντικής κοσμοαντίληψης υπήρξε η
δημιουργική φαντασία, η exnihilo θεσμοθέτηση της εικονοποιίας του
πραγματικού, προκειμένου να ακυρωθεί η μηχανιστική εικόνα του κόσμου,
την οποία ο δέκατος όγδοος αιώνας είχε εγκαθιδρύσει ως βάση μιας
ιδεαλιστικής επιστημολογίας, της οποίας οι θεμελιώδεις αρχές ξεκινούν
από την Αναγέννηση και εδραιώνονται από τον Διαφωτισμό. Και είναι αυτή η
εξύψωση της φαντασιακής θέσμισης που ενίσχυσε τη διείσδυση του
ρομαντισμού, έμμεσα ή άμεσα, στην μετέπειτα εξέλιξη της αισθητικής
παιδείας και των καλλιτεχνικών εκφάνσεών της.
Η Σταματοπούλου ευθέως εξ αρχής ορίζει το πλαίσιο της εργασίας της και
τους τρόπους με τους οποίους επιχειρεί να το προσεγγίσει. "Θα ήταν
παρακινδυνευμένο", γράφει, "αν όχι άτοπο, να ισχυριστεί κανείς ότι
υπήρξε στον κινηματογράφο ένα ανάλογο ρεύμα ή σχολή με εκείνη της
ευρωπαϊκής ρομαντικής λογοτεχνίας και φιλοσοφίας κατά τα τέλη του 18ου -
αρχές του 19ου αιώνα [...] το γεγονός παραμένει πως η ρομαντική στάση
απέναντι στη ζωή διαμορφώνει ένα εξαιρετικά ιδιότυπο κοσμοείδωλο που
αναζητά να διερευνήσει τη θέση του υποκειμένου και την υπόστασή του μέσα
στον κόσμο [...] Εκείνο που επιχειρείται σ' αυτό το βιβλίο είναι η
αναζήτηση της μορφής του αρχετυπικού ρομαντικού ήρωα στον κινηματογράφο".
Αυτό κυρίως που απασχολεί τη συγγραφέα, και θα πρέπει ασφαλώς να
αποδοθεί ο οφειλόμενος έπαινος, τόσο για τον χειρισμό όσο και για την
πρωτοτυπία της διαπραγμάτευσης, είναι τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της
ρομαντικής Weltanschauung, αποτυπωμένης στις φαουστικές μορφές που
εδημιούργησε και εξέφρασε με ασύγκριτο πάθος η ρομαντική δραματουργία
στην ποιητική και λογοτεχνική σφαίρα. Η συγγραφέας καθορίζει με ακρίβεια
και πειστικότητα αυτές ακριβώς τις μορφές, με τον τρόπο με τον οποίο
έχουν εισχωρήσει (ίσως είναι σωστότερο να πούμε: έχουν εισβάλει) στη
σύγχρονη τέχνη των κινηματογραφικών εικόνων και της δομής των
κινηματογραφικών εναισθήσεων. "Από τη νοσταλγία", γράφει, "της
διαλεκτικής οργανικότητας του επικού και τον μυστικισμό της
εσωτερικότητας στον οποίο οδηγείται η αδιέξοδη πορεία της επίτευξής του,
από ανθρώπους που ατενίζουν το μέλλον με το βλέμμα στραμμένο στο
παρελθόν (γουέστερν), μέχρι την υστερική διάσχιση του ανθρώπινου
υποκειμένου μεταξύ της μονομανούς (Nouvelle Vague) ή εμμενούς
(Αντονιόνι) διακήρυξης της απλής γεγονικότητας της ατομικότητας και της
φαντασιακής επένδυσής της που ρίχνει το άτομο στον μηδενισμό και τη
νεκροφάνεια [...], το ρομαντικό ιδεώδες οικοδομήθηκε πάνω σε μια
αποκαλυπτική σύλληψη του κόσμου που είδε το απραγματοποίητο ως ουτοπική
ενδοβολή μιας γονιμοποιού ορμής του πεπερασμένου".
Κατ' ουσίαν, πρόκειται για μια εξαιρετικά γόνιμη επαναδιαπραγμάτευση των
φιλοσοφικά και καλλιτεχνικά δομημένων ρομαντικών ηρώων σε ένα
μη-φιλοσοφικό συνκείμενο, όπως αυτό της σύγχρονης κινηματογραφίας,
γεγονός που εδραιώνει την αντίληψη του Deleuze και επιπλέον του παρέχει
τα επιμέρους επιχειρήματά του μέσα από την κινηματογραφική εμπειρία. Οι
ρομαντικοί όροι: νοσταλγία, εσωτερικότητα, φαντασιακό, ουτοπική προβολή
κ.ά., εντοπίζονται σε μια μοντέρνα τέχνη και αναλύονται με ενάργεια ως
μορφές συμβολοποίησης του σύγχρονου πεπρωμένου με βερθεριανές
προϋποθέσεις και προοπτικές.
Ο Στέφανος Ροζάνης είναι καθηγητής Φιλοσοφίας
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου