ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΜΠΛΑΝΑ
JACQUES LACAN: Το Σεμινάριο για το «Κλεμμένο Γράμμα». Μτφ. Δημήτρης Βεργέτης, Ειρήνη Μαρκίδη. Αθήνα, Πατάκης, σελ. 128
Ισχυρίζομαι, με το αναφαίρετο δικαίωμα του ποιητικού υποκειμένου, πως το μεγαλειώδες κείμενο Le séminaire sur «La Lettre volée» του Jacques Lacan, μπορεί και πρέπει να διαβαστεί από κάθε εμπλεκόμενο στην περιπέτεια του ποιητικού λέγειν σαν ένα εγχειρίδιο ποιητικής. Αν πρόκειται η ποίηση να μην παραμείνει προσδεμένη στην καλλιεπή έκθεση συγκινήσεων, αλλά να ανταποκριθεί στο ρόλο που της εκχώρησε η νεωτερική συνείδηση: στην ιδιάζουσα αποκάλυψη της σύστασης και της λειτουργίας των όντων, η «κατάρτιση» του ποιητή οφείλει να υπερβαίνει κατά πολύ ό,τι ονομάζουμε λογοτεχνικό ταλέντο. Μετά το συμβάν του Purloined Letter, του Κλεμμένου Γράμματος ή Υφαιρεθείσας Επιστολής, το ποίημα δεν μπορεί να κληθεί ενώπιον του υποκειμένου, αδιαφορώντας -μέσα στην εκφραστική ευδαιμονία του- για τη «διάκριση ανάμεσα σ’ ένα δράμα, στην αφήγησή του και στους όρους αυτής της αφήγησης» (Το σεμινάριο για το «Κλεμμένο Γράμμα», σσ. 13,14).
Ο ρομαντισμός ενέγραψε για πάντα στην ιδέα της λογοτεχνίας τη θεατρικότητα: ως σαφή συνείδηση της σημαίνουσας πλασματικότητας. Στο εξής, η αληθοφάνεια θα απέσυρε την υποστήριξή της στη ρητορική της γοητείας του κειμένου και θα περιοριζόταν σε μια παρενθετική πραγματολογία (όπως με αιφνιδιαστική διαύγεια μας δίδαξε ο Σολωμός σ’ εκείνο το «άλλο τι» της ψυχολογίας της ποιητικής σύλληψης). Στο εξής, το ποίημα θα ορθωνόταν ως καθαρή δυνατότητα, πριν ακόμα γίνει και το ελάχιστο βήμα προς τη συγκρότησή του: η κατηγορική εμφάνεια μιας ριζικής αλήθειας, την οποία θα απέβλεπε καθοδόν προς το γλωσσικό υποκείμενο, το οποίο αντικειμενοποιήσαμε ανακλαστικά στο ποιητικό κείμενο. Σαν να λέμε: «Η συμβολική τάξη είναι αυτή που συγκροτεί το υποκείμενο, δείχνοντας [...] μέσα σε μιαν ιστορία πώς το υποκείμενο καθορίζεται θεμελιωδώς από τη διαδρομή ενός σημαίνοντος» (ό.π., σ. 13). Αν ταυτίσουμε ή όχι το υποκείμενο-ποιητή με το υποκείμενο-ποίημα είναι μια υπόθεση που αφορά στη συνοχή του ποιητικού κειμένου, μια συνοχή την οποία το ίδιο το ποίημα ρισκάρει να θέσει σε δοκιμασία, προκειμένου να γεφυρώσει την σχέση του με το αναγνωστικό υποκείμενο, φέρνοντας στο φως την αλήθεια, που «καθιστά δυνατή την ίδια την ύπαρξη της μυθοπλασίας» (ό.π., σ.13). Μυθοπλασία: το αρχαίο ρίζωμα κάθε υποκειμένου. Μια γλωσσική οντότητα συνδεμένη με μιαν άλλη γλωσσική οντότητα, ώστε σε κάθε επανάληψη της μιας να επαναλαμβάνεται και η άλλη ως παρουσία ή απουσία. Η κυριολεξία και η μεταφορά. Η μεταφορική κυριολεξία και η κυριολεκτική μεταφορά. Και η ιστορία της σύνδεσής τους, της σύνδεσης των συνδυασμών του πραγματικού με την επιθυμία. Ιδού η γραμματική της ποιητικής σύλληψης. Πέρα από κάθε ερμηνευτικό θρηνολόγημα στο μνήμα του ποιητικού κειμένου, βρίσκεται η ανάληψη των συνεπειών της ταφής του ποιήματος στο σώμα του κειμένου, η ιχνηλασία του υποκειμένου-ποιήματος, που απειλεί την έλλειψη νοήματος με το «πλέον» του πλεονεκτήματος «να καθιστά τόσο έκδηλη τη συμβολική αναγκαιότητα ώστε να έχει κανείς την τάση να πιστέψει ότι διέπεται από το αυθαίρετο» (ό.π., σ.13).
Ο ρομαντισμός ενέγραψε για πάντα στην ιδέα της λογοτεχνίας τη θεατρικότητα: ως σαφή συνείδηση της σημαίνουσας πλασματικότητας. Στο εξής, η αληθοφάνεια θα απέσυρε την υποστήριξή της στη ρητορική της γοητείας του κειμένου και θα περιοριζόταν σε μια παρενθετική πραγματολογία (όπως με αιφνιδιαστική διαύγεια μας δίδαξε ο Σολωμός σ’ εκείνο το «άλλο τι» της ψυχολογίας της ποιητικής σύλληψης). Στο εξής, το ποίημα θα ορθωνόταν ως καθαρή δυνατότητα, πριν ακόμα γίνει και το ελάχιστο βήμα προς τη συγκρότησή του: η κατηγορική εμφάνεια μιας ριζικής αλήθειας, την οποία θα απέβλεπε καθοδόν προς το γλωσσικό υποκείμενο, το οποίο αντικειμενοποιήσαμε ανακλαστικά στο ποιητικό κείμενο. Σαν να λέμε: «Η συμβολική τάξη είναι αυτή που συγκροτεί το υποκείμενο, δείχνοντας [...] μέσα σε μιαν ιστορία πώς το υποκείμενο καθορίζεται θεμελιωδώς από τη διαδρομή ενός σημαίνοντος» (ό.π., σ. 13). Αν ταυτίσουμε ή όχι το υποκείμενο-ποιητή με το υποκείμενο-ποίημα είναι μια υπόθεση που αφορά στη συνοχή του ποιητικού κειμένου, μια συνοχή την οποία το ίδιο το ποίημα ρισκάρει να θέσει σε δοκιμασία, προκειμένου να γεφυρώσει την σχέση του με το αναγνωστικό υποκείμενο, φέρνοντας στο φως την αλήθεια, που «καθιστά δυνατή την ίδια την ύπαρξη της μυθοπλασίας» (ό.π., σ.13). Μυθοπλασία: το αρχαίο ρίζωμα κάθε υποκειμένου. Μια γλωσσική οντότητα συνδεμένη με μιαν άλλη γλωσσική οντότητα, ώστε σε κάθε επανάληψη της μιας να επαναλαμβάνεται και η άλλη ως παρουσία ή απουσία. Η κυριολεξία και η μεταφορά. Η μεταφορική κυριολεξία και η κυριολεκτική μεταφορά. Και η ιστορία της σύνδεσής τους, της σύνδεσης των συνδυασμών του πραγματικού με την επιθυμία. Ιδού η γραμματική της ποιητικής σύλληψης. Πέρα από κάθε ερμηνευτικό θρηνολόγημα στο μνήμα του ποιητικού κειμένου, βρίσκεται η ανάληψη των συνεπειών της ταφής του ποιήματος στο σώμα του κειμένου, η ιχνηλασία του υποκειμένου-ποιήματος, που απειλεί την έλλειψη νοήματος με το «πλέον» του πλεονεκτήματος «να καθιστά τόσο έκδηλη τη συμβολική αναγκαιότητα ώστε να έχει κανείς την τάση να πιστέψει ότι διέπεται από το αυθαίρετο» (ό.π., σ.13).
Το Κλεμμένο Γράμμα του E. A. Poe, το γλωσσικό αυτό συμβάν του οποίου τις συνέπειες ανέλαβε ο Lacan, για να «υποστηρίξει τη θέση ότι οι επιπτώσεις του φαντασιακού, πόρρω απέχοντας από το να αντιπροσωπεύουν το ουσιώδες της εμπειρίας μας, δεν φέρνουν στο φως παρά μη συνεκτικά θραύσματα αυτής, εκτός κι αν αναχθούν στη συμβολική αλυσίδα που τις συνδέει και τις προσανατολίζει», κι ακόμα πως «οι φαντασιακοί παράγοντες, παρ’ όλη τη δύναμη αδράνειάς τους, δεν παίζουν ένα ρόλο παρά ως σκιές και αντανακλάσεις» (ό.π., σ.13) – αυτό το «διήγημα», λοιπόν, μπορεί να αποτελέσει ένα παράδειγμα μετα-ρομαντικής ποιητικής, που περιμένει πίσω από κάθε προβολή του μοντέρνου και κάθε πορώδη ταυτότητα του μετα-μοντέρνου.
Ο ποιητής, ο E. A. Poe, διπλώνει τον μύθο ενός κλεμμένου γράμματος, γράφοντας στην πρόσθια όψη το ρητό του Σενέκα: «Τίποτα δεν μισεί περισσότερο η σοφία από την υπερβολική εξυπνάδα», και, στην οπίσθια όψη, δύο στίχους από το αιμοσταγές δράμα του Γάλλου ποιητή Crébillon, Ατρέας και Θυέστης: «Ένα τόσο απαίσιο σχέδιο, αν είναι ανάξιο του Ατρέα, είναι άξιο του Θυέστη». Ύστερα εκθέτει τον μύθο του στα μάτια όλων, τον υιοθετεί ως μια ιστορία μυστηρίου, ως ένα ερεθιστικό ανάγνωσμα για τους κατόχους της πολυτελούς ετήσιας έκδοσης The Gift: Ένα Δώρο για τα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά και τα Γενέθλια. Φιλαδέλφεια, 1845. Η ιστορία αυτή μπορεί να διαβαστεί υποκείμενη του κύρους ενός ρητού του Σενέκα -που δεν είναι καθόλου του Σενέκα, αλλά του ίδιου του E. A. Poe- και υπερκείμενη δύο στίχων του Crébillon -πιθανότατα παντελώς αγνώστου στους αγοραστές του The Gift. Την ίδια χρονιά, θα συντομεύσει το Κλεμμένο Γράμμα και θα το δημοσιεύσει στην αγγλική εφημερίδα Chambers’s Edinburgh Journal, υπαγορεύοντας -προφανώς- στη διεύθυνσή της τους όρους της παρουσίασής του: «Το The Gift είναι μια αμερικανική ετήσια έκδοση, πολυτελώς βιβλιοδετημένη και κοσμημένη με πολλά όμορφα χαρακτικά. Περιέχει ένα άρθρο (article), το οποίο, για αρκετούς λόγους, μας φάνηκε τόσο αξιοσημείωτο, ώστε παραμερίσαμε τα αποτελέσματα του δημιουργικού οίστρου αρκετών μονίμων συνεργατών μας, προκειμένου να εξασφαλίσουμε χώρο για τη δημοσίευση μιας σύντμησής του. Ο συγγραφέας, κ. Edgar A. Poe, είναι αποδεδειγμένα οξύς παρατηρητής των πνευματικών φαινομένων• και πρέπει να τον ευχαριστήσουμε για την ευφυή σύλληψη και διαυγή έκθεση του σημαντικότατου πνευματικού παιγνίου, στο οποίο ένα πρόσωπο -ας το αποκαλέσουμε Α- μαντεύει τι θα πράξει ένα δεύτερο -έστω Β- κρίνοντας πως το Β θα υιοθετήσει μια συγκεκριμένη γραμμή πολιτικής, προκειμένου να παρακάμψει το A» (Chambers’s Edinburgh Journal. No. 48. New Series. Saturday, November 30, 1844, σ. 343). Ούτε «διήγημα» ούτε «ιστορία» το Κλεμμένο Γράμμα• «άρθρο» (article) ή τουλάχιστον «κομμάτι»! Όσο για το περιεχόμενό του: η διαυγής έκθεση ενός πνευματικού παιγνίου! Το περιεχόμενο του Σεμιναρίου για το «Κλεμμένο Γράμμα», δηλαδή. Και δίχως ο Lacan «αποδεδειγμένα οξύς παρατηρητής των πνευματικών φαινομένων» με τη σειρά του, να γνωρίζει τη συντετμημένη έκδοση της Chambers’s Edinburgh Journal.
Όπως και να το δούμε, αυτή η ενέργεια του Poe ιδρύει μιαν αλυσίδα σημασιών, που περιβάλλει το εγχείρημα του Κλεμμένου Γράμματος. Μπορούμε να φανταστούμε μιαν ανάπτυξη του ποιητικού λέγειν, στη βάση της στρατηγικής του Αμερικανού ποιητή: στη μυθοπλασία μπαίνεις από τον τόπο της αλήθειας (το ρητό του Σενέκα), που αποτελεί ήδη μύθευμα: το εν λόγω ρητό είναι απολύτως πλαστό. Η μυθοπλασία αποκρύπτει μιαν αλήθεια. Την αποκρύπτει: την σείει μπροστά στα μάτια του αναγνώστη, δηλαδή. Και η αλήθεια της μυθοπλασίας εκβάλλει στον τόπο της μυθοπλασίας (το δράμα Ατρέας και Θυέστης του Prosper Crébillon). Η αλήθεια- και όχι απλά ως αλήθεια της εμφάνισης- αποκρύπτεται στο ποίημα, το οποίο υπαινίσσεται σαφώς τον στόχο της γλωσσικής δημιουργίας, με αντίστροφη φορά: από την αλήθεια προς τη μυθοπλασία.
Η εναλλαγή αυτή των δύο πόλων του νεωτερικού πνευματικού πεδίου θέτει σε κίνηση τον ποιητικό στοχασμό, αφού κάθε φορά που η αλήθεια δείχνει να κρύβεται πίσω από τη μυθοπλασία, εγκαινιάζεται μια διαδικασία απόκρυψης της δεύτερης από την πρώτη. Πρόκειται για ένα αέναο δημιουργικό παίγνιο, για το οποίο ο Lacan έχει πολλά να πει.
Ο Γιώργος Μπλάνας είναι ποιητής
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου