ΑΝΑΓΝΩΣΕΙΣ

Νίκος Παπαδημητρίου, Distorted line reflection 1 / green series B, 2021, εκτύπωση ψηφιακής εικόνας, plexiglass, 30 x 42 εκ.

Του Γιώργου Βαρθαλίτη*
 
Α. Ο Κωστής Παλαμάς, σ’ ένα από τα γοητευτικότερα χρονογραφήματά του, το επιγραφόμενο Ο Ήλιος και η Σιωπή, εξιστορεί έναν μεσημβρινό του περίπατο σε εξοχική τοποθεσία δεξιά της λεωφόρου Κηφισσίας : “Ό,τι εξωράϊζε και εμεγάλυνε την ώραν εις το μέρος εκείνο ήτο ο ήλιος του Νοεμβρίου, ο ήλιος της Αττικής υπό το άσπιλον βαθυκύανον άπειρον. Ο ήλιος, όστις μου εγέννα τον πόθον υπερφυούς τινος νιρβάνας ηλιοπλημμυρισμένης, μέσα εις την πηγήν του· επάνοδον εις τους κόλπους του αιωνίου πατρός, εκ του οποίου πηγάζομεν, δια του οποίου ζώμεν, μέσα εις τον οποίον κινούμεθα, μέρος του οποίου αποτελούμεν”. Όσο κι αν ερραψώδησε ο Παλαμάς “ωραία φεγγάρια χαροποιά”, εκείνος είναι ο αδιαφιλονίκητος ποιητής της αττικής μεσημβρίας. Παρόλο που δεν είναι διόλου περιγραφικός, νιώθεις μέσα στους στίχους του τον παλμό του μεσημεριανού φωτός:

Όλα γυμνά τριγύρω μας,
όλα γυμνά εδώ πέρα,
κάμποι, βουνά, ακροούρανα,
ακράταγ' είναι η μέρα.
Διάφαν' η πλάση, ολάνοιχτα
τα ολόβαθα παλάτια·
το φως χορτάστε, μάτια,
κιθάρες, το ρυθμό.
Δείτε και τους πιο κάτω στίχους:
Ο πυρός λίβας αγεροδρομούσε
προχτές ορμητικά στο λόγο απάνου,
σε είχε ματιάσει, κατά σε χυμούσε,
λάγνος πόθος αφρικανού σουλτάνου.

Β. Αν ο Παλαμάς υπήρξεν ο ανυπέρβλητος ψάλτης του αττικού μεσημεριού, το αττικό (πιο σωστά: το αθηναϊκό) μεσονύκτιο θά 'λεγες πως περίμενε τον Ναπολέοντα Λαπαθιώτη. Ο Παλαμάς φτιάχνει, για να δανειστώ τον τίτλο ενός έργου του Γιάννη Ρίτσου, που ο ίδιος υπήρξεν ανάδοχός του, μια μεγαλόπνοη “ραψωδία του γυμνού φωτός”. Ο Λαπαθιώτης συνθέτει, με το στίχο του, μιαν υποβλητική νυκτωδία, ένα νοτούρνο, σαν αυτά που τον φανταζόμαστε να παίζει στο πιάνο του. Τίποτε πιο διάφορον από την εύμολπη τραχύτητα του παλαμικού άσματος (αν και ο νεώτερος πολλά χρωστάει σ' αυτό το άσμα). Μας ξαφνιάζει κάτι λεπτεπίλεπτα μελωδικό, κάτι απαλό και θηλυκό. Ο Λαπαθιώτης είναι απ' τους μουσικότερους ποιητές μας (η διαφορά του με τον Σολωμό είναι διαφορά ελάσσονος προς μείζονα μουσουργό), ίσως ο μελωδικότερος. Απομακρύνεται απ' την αδρότητα και τη στιβαρότητα του πρώτου δημοτικισμού, τραβώντας ως τα άκρα το δρόμο που πρωτοχάραξαν ο Πορφύρας κι ο Χατζόπουλος και ξεπερνώντας σε μουσικήν υποβολή όλους τους συγκαιρινούς του ποιητές. Αναθρεμμένος, στα παιδικά του χρόνια, με ακούσματα από τα ιαμβογραφήματα του Βερναρδάκη (μεγάλη αγάπη της μητέρας του) και συγγραφέας μιας καθαρολογικής τραγωδίας τιτλοφορούμενης Νέρων ο Τύραννος, θα ομολογήσει, σε ένα από τα τελευταία του τραγούδια, την πίστη του στον Δημήτριο Παπαρρηγόπουλο, προτάσσοντας ως motto στίχους εκείνου: Αλλά δεν είναι αιωνία/ δεν είναι θάνατος η δύσις·/ τις οίδεν, αν ως η πρωία/ δεν ανατείλομεν επίσης;
Ο Λαπαθιώτης δεν απαρνείται τις λόγιες μνήμες του. Όχι όμως για να προσχωρήσει σ’ εκείνη τη “μεικτή”, όπου εναυάγησαν τόσοι μεσοπολεμικοί ποιητές μας (ο Καρυωτάκης είναι μια ιδιότυπη εξαίρεση), αλλά για να εκλεπτύνει και να εξαϋλώσει τη γλώσσα, βρίσκοντας, μόνος αυτός, μια τομή χρυσής αρμονίας. Καμιά ακαλαισθησία εδώ, καμιά υπερβολή. Καμιά εκζήτηση επίσης. Κι είναι ένα κατόρθωμα του τεχνίτη, που τόσο επίπονα δούλευε τους στίχους του, αυτή η “τεχνητή φυσικότητα”. Θέλω να πω: οι στίχοι του είναι τόσο καλοσμιλευμένοι, που δεν το καταλαβαίνεις. Ισχύει εδώ ότι ειπώθηκε για τον Μπρούμελ: ήταν τόσο καλοντυμένος, που κανείς δεν τον πρόσεχε. Δείτε, λ. χ., πόσο δουλεμένες είναι οι ομοιοκαταλληξίες του. Ρέουν όμως τόσο αυθόρμητα, που πρέπει να σταθείς πολύ προσεκτικά για να ξεχωρίσεις όλα αυτά τα ευρήματα, όλους αυτούς τους μικρούς θησαυρούς.
Γ. Είπαμε πως ο Λαπαθιώτης είναι ο ποιητής του αθηναϊκού μεσονυκτίου. Ας θυμηθούμε πως η Αθήνα δεν είναι πια η ειδυλλιακή πολιτεία των αρχών του εικοστού αιώνα. Μετά την εγκατάσταση των προσφύγων, μια νέα μεγαλούπολη έχει συγκροτηθεί. Η ηρεμία του υποφωτισμένου άστεως το κάνει ιδανικό για νυχτερινούς περιπάτους. Ο Λαπαθιώτης, αληθινή νυχτερίδα, κάθε βράδυ περιπλανιέται σε δρόμους και στενά. Κάποτε γυρίζει, το πρωί, από τον Πειραιά στα Εξάρχεια. Όπως το μεσημέρι για τον Παλαμά, έτσι κι η νύχτα για τον Λαπαθιώτη είναι ένα ψυχικό βιώμα, είναι μια εισχώρηση σε εσχατιές και σε απόκρυφες γωνιές του εσωτερικού κόσμου. Η ποίηση (ως τρόπος ζωής κι όχι ως σταδιοδρομία), τα νηπενθή, οι εξάψεις ενός “ουρανικού” πάθους (έμφυτου μολοντούτο, όπως θα ’λεγε κι ο Καβάφης), όλα αυτά συνδυασμένα, σαν τριπλή Ευρυδίκη (ή ακόμα καλύτερα: σαν τρίμορφη Εκάτη, που για τα “πάθη” της συνέθεσε ο Λαπαθιώτης ένα του ωραίο μέλισμα), έρχονταν να οδηγήσουν τον ποιητή σε εκείνο το μυστηριώδες μεταίχμιο, όπου σμίγει η ζωή και ο θάνατος, το όνειρο και η εγρήγορση, η πραγματικότητα κι η φαντασία. Οι αληθινοί ποιητές, ας μην το ξεχνάμε, είναι και εξερευνητές του μέσα ανθρώπου. Ένα από τα τελευταία του τραγούδια εκφράζει απαράμιλλα το μεταίχμιο για το οποίο μιλήσαμε:

Ήταν ένα βαθύ κι εξαίσιο βράδυ,
 -βράδυ, λεπτό κι ασύλληπτο, Χιμαίρας!
Ποτέ, τόσο πολύ, τέλος ημέρας
δεν είχε λάμψει τόσο, σαν πετράδι...
 
Κατέβαινε το φως, -μια ωχρή αγωνία,
σε κήπους όλο βάλσαμα γιομάτους͘
τ' άνθη μεθούσαν από τ' άρωμά τους,
μέσα σε μιαν ανείπωτη αρμονία...
 
Δεν είχε κάν υπάρξει τέτοια δύση
μήτε στο νου των πιο γλυκών ζωγράφων:
ακόμα και τα μάρμαρα των τάφων
μια δόξα μυστικά τα είχε κερδίσει...
 
Κι όταν το θάμπος άρχισε να φτάνει,
κι η νύχτα τ' αργά μάγια της να κλώθει,
το φεγγάρι παντού σαν φλόγα απλώθη...
Κι ήταν το βράδυ αυτό που είχα πεθάνει...
 
Η ποιητικότερη όμως αποτύπωση αυτής της μυστικής ζωής της Νύχτας είναι η πολύστιχη σύνθεση Μια Νύχτα με Φεγγάρι. Άλλωστε, κι ο ίδιος ο Λαπαθιώτης είχε ξεχωρίσει αυτό το αφηγηματικό ποίημα, αφού το προόριζε για αυτοτελή δημοσίευση. Εδώ το βίωμα του μεσονυχτίου (κι ο ερωτισμός που το συνοδεύει) φτάνει σε μια μοναδική εκπνευμάτωση και εξαΰλωση. Πιστεύω πως έχουμε μιαν απ’ τις κορυφές της μεσοπολεμικής μας ποίησης - ίσως το μείζον μεσοπολεμικό ποίημα (αν δώσουμε, βέβαια, στη λέξη μεσοπόλεμος όχι μια χρονική αλλά μια τεχνοτροπική σημασία).

*Ο Γιώργος Βαρθαλίτης είναι φιλόλογος και ποιητής