Η πολυφωνία της Ιστορίας

Βάσω Κατράκη, Χωρίς τίτλο, χάραξη σε πέτρα, 75 x 106,5 εκ.

Της Χρύσας Φάντη*

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΝΙΚ. ΣΧΟΡΕΤΣΑΝΙΤΗΣ, Περιπλέοντας στον κόσμο του Κλάουντιο Μάγκρις, Οδός Πανός, σελ. 170 

Ο Κλάουντιο Μάγκρις αποτελεί μία από τις πλέον εμβληματικές μορφές της ιταλικής διανόησης. Αντιπροσωπευτικό δείγμα του έργου του είναι το βιβλίο του Δούναβης,  ένα έργο που με την πολυσημία και τη βαθιά νοηματική του σύνθεση δεν είναι μόνο ένα λογοτεχνικό αφηγηματικό χρονικό της διαδρομής του ποταμού, αλλά και ένα πολιτισμικό, ιστορικό και φιλοσοφικό ψηφιδωτό, που συνδέει το παρελθόν με το παρόν, σε ένα διαρκές ταξίδι στον χρόνο, στον χώρο και στις ιδέες.
Όπως επισημαίνει ο Γιώργος Νικ. Σχορετσανίτης, στο βιβλίο του, Περιπλέοντας στον κόσμο του Κλάουντιο Μάγκρις, ο Μάγκρις δεν αρκείται στα γεγονότα, αλλά προχωρώντας σε βάθος, αποκαλύπτει, μέσω αυτών, τις αντιφάσεις της ιστορίας και τις επιπτώσεις τους στη σύγχρονη ευρωπαϊκή ταυτότητα. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο Δούναβης παραμένει επίκαιρος, σχεδόν τέσσερις δεκαετίες μετά την πρώτη του έκδοση. Ενταγμένος στη μεταμοντέρνα κουλτούρα, ο Μάγκρις αμφιβάλλει για τα ιδανικά του Διαφωτισμού και κάποιων σύγχρονων εννοιών, όπως Λόγος, Αιτία, Αλήθεια, Πρόοδος… Δεν είναι τυχαίο ότι στον Δούναβη είναι ορατή η κριτική αμφισβήτηση  στις έννοιες του Ορθολογισμού και της Κληρονομιάς. Αλλά και στο βιβλίο του Στις μέσα θάλασσες, σημειώνει πως «οι λέξεις είναι αντίλαλος άλλων λέξεων, όχι της ζωής», υποδηλώνοντας ότι η λογοτεχνία δεν μπορεί να αναπαραγάγει αυτούσια την πραγματικότητα, αλλά τη μετασχηματίζει μέσα από τη διαλεκτική των ιδεών. Στο δε, Ελεγεία για μια χαμένη Ευρώπη: ‘Υπόθεση αρχείου, μιλώντας για την ιστορία, αποφαίνεται: «Τι είναι η ιστορία; ...Η ιστορία είναι η χωματερή των αποβλήτων. Σίγουρα αν ψάξεις καλά, βρίσκεις και ωραία πράγματα, κάποιο αντικείμενο της προκοπής ακόμα που μπορείς να το χρησιμοποιήσεις και να το ανακυκλώσεις».  
Ο Μάγκρις δεν γράφει για να ενισχύσει, να εδραιώσει ή μόνο να επιβεβαιώσει τις προκαταλήψεις του αναγνώστη. Στα αποσπάσματα από τα έργα του, τα οποία  παραθέτει στο βιβλίο του ο Σχορετσανίτης,  φαίνεται καθαρά ότι στόχος του είναι να αφυπνίσει, να προκαλέσει αναθεωρήσεις και να ωθήσει τον αναγνώστη να «ξαναλογαριαστεί» με τον κόσμο του. Η Τεργέστη, πόλη-σύμβολο του Μάγκρις, αποτελεί ιδανική αφετηρία, καθώς ιστορικά βρέθηκε στο σταυροδρόμι πολλών και διαφορετικών εθνοτήτων και πολιτισμών.
Ο Σχορετσανίτης, με τη γνωσιολογική και σχολιαστική του προσέγγιση, καταφέρνει να αναδείξει τη σημασία αυτής της πολυφωνίας στο έργο του Μάγκρις, όπου η εθνική ταυτότητα δεν παρουσιάζεται ως στατική έννοια αλλά ως ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο πεδίο συγκρούσεων και συνθέσεων. Αξιοποιώντας τις σύγχρονες τάσεις της κριτικής δεν περιορίζεται σε μια απλή βιβλιοπαρουσίαση. Μέσα από την έρευνά του, αναδεικνύει τη σημασία της ως φορέα ιστορικής μνήμης, αλλά και ως μέσο κατανόησης της σύγχρονης πραγματικότητας. Κάτω από αυτό το πλαίσιο, η κριτική του λειτουργεί διακειμενικά, φέρνοντας σε διάλογο το έργο του Μάγκρις με ιστορικές πηγές, πολιτικές αναλύσεις και φιλοσοφικές θεωρίες. Η μεθοδολογία του διαφέρει από τη συνήθη λογοτεχνική ανάλυση, καθώς ενσωματώνει σ’ αυτήν, στοιχεία προσωπικής αφήγησης και πολιτικής, κοινωνικής, ιστορικής και ταξιδιωτικής εμπειρίας.   
Αξιολογώντας με ευρύτητα αλλά και εμβρίθεια τον Δούναβη,  ο Σχορετσανίτης  γράφει: «Σε πολλά πολιτικά κείμενα και δημοσιογραφικές γεωστρατηγικής φύσεως αναλύσεις των τελευταίων ετών, η έννοια της Κεντρικής Ευρώπης εμφανίζεται με τον ένα ή άλλο τρόπο ολοένα και συχνότερα. Η λογοτεχνία με όλες τις εκφάνσεις της φυσικά δεν θα μπορούσε, με τη σειρά της, να μείνει ουδέτερη, αφού προχώρησε στη δημιουργία ενός ιδιόρρυθμου μεταμοντέρνου τοπίου. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της μεταμοντέρνας Κεντρικής Ευρώπης είναι, αναμφίβολα το βιβλίο του Κλάουντιο Μάγκρις,  Δούναβης».
Μέσα από μια τέτοια ευρύτερη πολιτισμική και κριτική προσέγγιση, καταφέρνει να αναδείξει τη διαχρονική αξία του έργου, και με μότο του την πρόταση από τον Δούναβη: «...Όμως η γνήσια λογοτεχνία δεν είναι εκείνη που κολακεύει τον αναγνώστη, επιβεβαιώνοντας τις προκαταλήψεις του, αλλά εκείνη που τον κεντρίζει και τον στριμώχνει, που τον αναγκάζει να ξαναλογαριαστεί  με τον κόσμο του και με τις βεβαιότητές του...», προχωρεί σε μία ουσιαστική ερμηνεία των ιδεών και των θεμάτων που αναδεικνύει ο Ιταλός συγγραφέας. Ο Δούναβης, αποκτά νέο νόημα μέσα από το πρίσμα των σύγχρονων κρίσεων: τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, τις τρομοκρατικές επιθέσεις στην Ευρώπη, το προσφυγικό ζήτημα και την άνοδο του εθνικισμού. Οι ίδιες περιοχές που κάποτε ήταν σύμβολα πολυπολιτισμικότητας, σήμερα είναι πεδία νέων συγκρούσεων, επιβεβαιώνοντας την ιστορική ρευστότητα που τόσο έντεχνα ανέδειξε ο Μάγκρις.
Γράφει χαρακτηριστικά: «Ο πολιτισμός της Κεντρικής Ευρώπης, όπως παρουσιάστηκε από τον Κλάουντιο Μάγκρις, φιλοδοξεί, όπως και η μεταμοντέρνα κουλτούρα, να υπερασπιστεί το άτομο, και απορρίπτει κάθε πίστη στην αναγκαιότητα της ιστορίας, σε οποιαδήποτε μορφής ‘Weltgeist’. Αυτή η νοοτροπία και κουλτούρα δεν είναι τυφλωμένες από την εγγελιανή αναγνώριση της πραγματικότητας και ορθολογισμού. Ο σκοπός δεν αγιάζει τα μέσα». Και αλλού: «Κι’ αν ο Ρήνος είναι η γερμανική ισχύς και αγνότητα, η νιμπελούνγκεια πίστη, ο ηρωισμός και η γερμανική ψυχή, ο Δούναβης από την άλλη μεριά είναι η Παννονία, το βασίλειο του Αττίλα, η ανατολική και ασιατική πλημμυρίδα που εξολοθρεύει στο τέλος του Άσματος των Νιμπελούνγκεν τη γερμανική αρετή».
Επιβεβαιώνει έτσι την κρίση του ότι το έργο του  Μάγκρις δεν είναι μόνο μία λογοτεχνική δημιουργία υψηλής ποιότητας, αλλά και μία πρόσκληση σε αναστοχασμό, μια ευκαιρία και μια νέα πρόκληση να δούμε την Ιστορία όχι ως ένα δυναμικό αφήγημα και όχι ως ένα κλειστό και αμετάβλητο αφήγημα.  «Γράφοντας σε μια εποχή που κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει την κατάρρευση του κομμουνισμού λίγο μετά ─σημειώνει ο Σχορετσανίτης─ ο Μάγκρις ήταν εξαιρετικά προφητικός για το πιο μακρινό μέλλον και τις νέες δυνάμεις που τότε βρίσκονταν μόνο σε εμβρυϊκή κατάσταση». Και αλλού: «Σύμφωνα με τον Μάγκρις, η  έλλειψη συνέχειας είναι κάτι που η Κεντρική Ευρώπη έχει βιώσει πολύ πριν από την μεταμοντέρνα περίοδο».
Η συμβολή του έλληνα κριτικού στην κατανόηση αυτής της συνθήκης είναι σημαντική, καθώς μας βοηθά να δούμε πέρα από τις λέξεις, αναζητώντας αυτή καθαυτή την ουσία της ευρωπαϊκής ταυτότητας.
Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου του, ο Σχορετσανίτης εξετάζει και άλλα σημαντικά έργα του Ιταλού συγγραφέα. Εστιάζοντας στους Μικρόκοσμους, θεωρεί ότι εδώ ο Μάγκρις δείχνει ξεκάθαρα πως βρίσκεται στο σπίτι του. Γράφει χαρακτηριστικά:  «Οι περιπλανήσεις στους Μικρόκοσμους, αναμιγνύουν αφηγήσεις και περιγραφές που συνδυάζουν και αναμιγνύουν τον σχολιασμό, τη μνήμη, την εξαντλητική και εστιασμένη περιγραφή, τη μυθοπλασία, τις βιογραφίες χαρακτήρων, την αυτοβιογραφία, όλα να πλέουν σε μια πάντοτε ημιτελή και κυρίως λαβυρινθώδη τοπογραφία. […] Πολλοί από τους χαρακτήρες, τους πρωταγωνιστές και τις ιστορίες που διαπλέκονται και σκιαγραφούνται σε αυτούς τους μικρούς και εστιασμένους κόσμους, ανήκουν στα εσωτερικά τοπία του ίδιου του συγγραφέα […] Οι χώροι αυτοί φαίνεται ότι λειτουργούν ταυτόχρονα και ως προσωρινές στάσεις και πιστές κατοικίες του περιπλανώμενου». 

*Η Χρύσα Φάντη είναι πεζογράφος