Το θέατρο της «χαμένης άνοιξης»

Άποψη της έκθεσης του Νίκου Καναρέλη Τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται όταν ο χρόνος στέκεται ακίνητος στην γκαλερί Μπαταγιάννη

Του Σπύρου Κακουριώτη

 

ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΣ ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΥ, Το Θέατρο Νέας Ιωνίας (1965-1967): Το πρώτο λαϊκό περιφερειακό θέατρο στη θεατρική ιστορία της μεταπολεμικής Ελλάδας, εκδόσεις Κουκκίδα, σελ. 354

 
Η θεατρική αποκέντρωση ήταν ένα πάγιο αίτημα των θεατρικών δυνάμεων του τόπου -όσων, τουλάχιστον, δεν χώραγαν στα ασφυκτικά όρια του αθηναϊκού κέντρου- μέχρι τη δεκαετία του 1980 και τη δημιουργία των ΔΗΠΕΘΕ. Η ερμηνεία, βέβαια, που δινόταν κάθε φορά στον όρο αποκέντρωση ποίκιλλε: για το Σωματείο Ελλήνων Ηθοποιών σήμαινε, κυρίως, τη δημιουργία υποδομών από τους επαρχιακούς δήμους, προκειμένου να παίζουν αξιοπρεπώς οι αθηναϊκοί θίασοι.
Για τα ελάχιστα εκείνα σχήματα που δοκίμασαν μεταπολεμικά να εφαρμόσουν την αποκέντρωση εγκαθιστάμενα στις συνοικίες της Αθήνας, με πρώτο τον θίασο του Αδαμάντιου Λεμού στο θέατρο «Διονύσια» της Καλλιθέας (1947-1950), αλλά και εκείνον του Τίτου Βανδή στο «Μετάλλιον» του Παγκρατίου, το 1964, είχε την έννοια της προσφοράς ποιοτικού θεάτρου (συνήθως με έργα νεοελλήνων συγγραφέων) στο εργατικό ή μικροαστικό κοινό των συνοικιών.
Το 1965, η ίδρυση του Θεάτρου Νέας Ιωνίας από τον Γιώργο Μιχαηλίδη και μια ομάδα νέων ηθοποιών σηματοδοτούσε μια διαφορετική αντίληψη για την αποκέντρωση, τουλάχιστον σε επίπεδο εξαγγελιών: τη δημιουργία ενός θεάτρου που θα αποτελέσει τον πυρήνα ενός «πνευματικού κέντρου», όπου το κοινό του συνοικισμού θα έχει γνώμη και λόγο για το ρεπερτόριο του θεάτρου, με το οποίο θα έρχεται σε επαφή τόσο με θεατρικά όσο και με εξωθεατρικά μέσα.
Ενταγμένοι στην Αριστερά ο Γιώργος Μιχαηλίδης και οι περισσότεροι από τους συνεργάτες του (μεταξύ των οποίων, τότε, ο Περικλής Κοροβέσης και ο Κώστας Στυλιάρης), εκμεταλλεύτηκαν το ευνοϊκό κλίμα που είχε δημιουργήσει η θριαμβευτική εκλογή του δήμαρχου Γιάννη Δομνάκη, υποψήφιου που στήριζε η ΕΔΑ στις δημοτικές εκλογές του 1964. Δουλεύοντας για μήνες σαν οικοδόμοι, προκειμένου να διαμορφώσουν σε θεατρική αίθουσα το κτίριο που τους παραχώρησε ο δήμαρχος, ερχόμενοι σε επαφή με το κοινό της συνοικίας μέσα από τη συμπλήρωση ενός ερωτηματολογίου που γινόταν πόρτα-πόρτα, κάνοντας εξαντλητικές πρόβες, κατάφεραν, τον Μάρτιο του 1966 να εγκαινιάσουν το νέο θέατρο με το δίπτυχο Έξω από την πόρτα, του Βόλφγκανγκ Μπόρχερτ, και Ένας γάμος, του Τσέχωφ, σε σκηνοθεσία Γιώργου Μιχαηλίδη και Λυκούργου Καλλέργη αντίστοιχα.
Η υποδοχή που επιφύλαξε στο νέο εγχείρημα ο αθηναϊκός τύπος και η κριτική ήταν διθυραμβική. Κόσμος απ’ όλες τις γωνιές της Αθήνας συνέρρεε κάθε βράδυ για να παρακολουθήσει τον καινούργιο θίασο και τις καινοτομίες του. Όχι μονάχα την εξπρεσιονιστική σκηνοθεσία ενός «ούλτρα πρωτοποριακού» έργου από τον Μιχαηλίδη, αλλά και την έκθεση ντοκουμέντων για το έργο και την εποχή στο φουαγιέ, το δωρεάν πρόγραμμα με το πλήρες κείμενο του έργου, τη συζήτηση με το κοινό έπειτα από το τέλος κάθε παράστασης...   
Ο Πολύκαρπος Πολυκάρπου, Ιωνιώτης κι ο ίδιος, σκηνοθέτης και ηθοποιός που συνεργάστηκε με τον Μιχαηλίδη στο επόμενο εγχείρημά του, το Ανοιχτό Θέατρο, περιγράφει, στην ανά χείρας μελέτη του, τεκμηριωμένα και με μεγάλη λεπτομέρεια, τη διετή αυτή θεατρική άνοιξη που διακόπηκε απότομα τα ξημερώματα της 21ης Απριλίου 1967.
Στις σελίδες της ο συγγραφέας αναφέρεται όχι μονάχα στις «ευτυχισμένες μέρες» του Θεάτρου Νέας Ιωνίας, αλλά και στις δυσκολίες που δεν άργησαν να κάνουν την εμφάνισή τους. Σύμφωνα με τη μελέτη, αυτές αφορούσαν, αφενός, την έλλειψη στήριξης του εγχειρήματος από το κοινό της Νέας Ιωνίας και, αφετέρου, τις έντονες πιέσεις εκ μέρους της ηγεσίας της ΕΔΑ προκειμένου να ποδηγετήσει τον θίασο, οι οποίες έφτασαν μέχρι και τη διάσπαση του σχήματος και την αποχώρηση ορισμένων ηθοποιών ενώ οι παραστάσεις δεν είχαν ακόμη ολοκληρωθεί. Μάλιστα, στο βιβλίο δημοσιεύεται ανέκδοτη κομματική έκθεση όπου διατυπώνεται το «κατηγορητήριο» εναντίον του Μιχαηλίδη.
Μέσα από τις επιτυχίες και τις αποτυχίες, τη συμπαράσταση των προοδευτικών ανθρώπων του θεάτρου, που θα πάρει τη μορφή της συμμετοχής τους σε δημόσια συζήτηση με θέμα «Λαϊκό θέατρο και θεατρική αποκέντρωση», εκτενή αποσπάσματα από την οποία περιλαμβάνονται στο βιβλίο, αλλά και τις ποικίλες δραστηριότητές του, το Θέατρο Νέας Ιωνίας υπήρξε, πράγματι, η πρώτη απόπειρα για τη δημιουργία ενός θεάτρου περιφερειακού και, ταυτόχρονα, λαϊκού.
Στη μελέτη του, ο Πολυκάρπου αναφέρεται επίσης εκτενώς στη Νέα Ιωνία και τη θεατρική προϊστορία της, ερασιτεχνική και επαγγελματική, αλλά και στο ευρύτερο πλαίσιο της πολιτιστικής άνοιξης της δεκαετίας του ’60, προϊόν της οποίας είναι, εν πολλοίς, και το Θέατρο Νέας Ιωνίας, ενώ δεν παραλείπει να αναφερθεί, συγκριτικά, και στην ανάλογη απόπειρα του Θανάση Παπαγεωργίου και της Λήδας Πρωτοψάλτη, το 1969, στην Κοκκινιά, με τον θίασο «Βήματα».
Εκτός από πλήρη παραστασιογραφία, το βιβλίο συμπληρώνεται με μια εκτενή συνέντευξη του συγγραφέα με τον Γιώργο Μιχαηλίδη (1938-2018), ο οποίος αναφέρεται, από απόσταση 30 και πλέον χρόνων, στην ίδρυση και τη λειτουργία, τις επιτυχίες και τις αποτυχίες του Θεάτρου Νέας Ιωνίας, αλλά, κάποτε με πικρία, και στην πολεμική που δέχτηκε.
Πάνω απ’ όλα, όμως, η μελέτη επιτρέπει στον αναγνώστη της να προσεγγίσει εκείνα τα καινοτόμα και πρωτοποριακά στοιχεία της πολιτικής και πολιτιστικής παρέμβασης του Γιώργου Μιχαηλίδη που θα του επιτρέψουν, λίγα χρόνια μετά, να πρωταγωνιστήσει, μαζί με άλλα σχήματα, όπως το Ελεύθερο Θέατρο, στην «πολιτιστική αντίσταση» ενάντια στη δικτατορία, τότε που οι παραστάσεις του απαγορεύονταν από την αστυνομία γιατί μετατρέπονταν σε μικρές αντιχουντικές διαδηλώσεις...