Γιατί εξεγείρονται οι φοιτητές στην Αμερική;

Του Χρήστου Νεδελκόπουλου*

 

Διαλεκτική της απελευθέρωσης και νέα αισθαντικότητα – αυτή τη φορά από την ανάποδη: ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος του Χέρμπερτ Μαρκούζε γίνεται 60 χρονών

 
Το κείμενο αυτό αποτελεί μια ιστορική υπενθύμιση που, στις σημερινές συνθήκες, κρούει και σαν κώδωνας κινδύνου, όταν είναι να μιλήσουμε ειλικρινά για την κληρονομιά του Μονοδιάστατου Ανθρώπου[1], που φέτος κλείνει τα 60 του χρόνια. Ένα έργο γραμμένο από έναν εκδιωγμένο Γερμανοεβραίο από το χιτλερικό καθεστώς (που απέκτησε τελικά την αμερικανική υπηκοότητα) και ο οποίος όσο ελάχιστοι στον 20ό αι. επηρέασε τα κινήματα και το φιλοσοφικό σχέδιο της ριζοσπαστικής αλλαγής του κοινωνικού παραδείγματος. Και αυτά τα 60ά γενέθλια έρχονται να συμπέσουν με την κατηγορία του «αντισημιτισμού» απέναντι στο φοιτητικό κίνημα των ΗΠΑ, από τον οποίο αντισημιτισμό ο ίδιος εξαποντίστηκε και η εγκατάσταση (εν είδει συμβολισμού) του Ινστιτούτου Κοινωνικών Ερευνών της Φρανκφούρτης (IFS), στο οποίο μετείχε, τελικά έγινε στο πανεπιστήμιο Columbia της Νέας Υόρκης. Γυρνώντας, πάντως, τον χρόνο πίσω στο κομβικό 1964 πρέπει να θυμηθούμε τρία γεγονότα, υπογείως αλληλοσυνδεόμενα μεταξύ τους: η Αμερική εμπλέκεται ανοιχτά στον μέχρι πρότινος πόλεμο διά αντιπροσώπων στο Βιετνάμ, το φοιτητικό κίνημα, αρχικά στο Μπέρκλεϊ, για τα ατομικά δικαιώματα, αποφάσισε ότι τώρα δεν θα κάνει πίσω, και, το λιγότερο συνταρακτικό, η δημοσίευση του Μονοδιάστατου Ανθρώπου. Αλλά ας έρθουμε στο σήμερα.
Τον Οκτώβρη του 2023 συναντηθήκαμε στην Φρανκφούρτη ορισμένοι πεισματικά αφοσιωμένοι στις μαρκουζιανές σπουδές, στο πλαίσιο του καθορισμένου διετούς συνεδρίου της International Herbert Marcuse Society, που, αυτή τη φορά, αντί για την Αμερική έγινε στη Γερμανία, με αφορμή τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την ίδρυση του IFS, που εξελίχθηκε στην γνωστή σε όλους μας Κριτική Θεωρία. Οι πόλεμοι δεν είχαν φτάσει εδώ που είναι τώρα∙ υπήρχε, βέβαια, το μέτωπο Ρωσίας/Ουκρανίας και, παρεμπιπτόντως, η μέρα που μιλούσα στο Συνέδριο συνέπιπτε με την επίθεση της Χαμάς στο Ισραήλ. Αν το συνέδριο καθυστερούσε έναν μήνα, σίγουρα το φοιτητικό κίνημα και το ερώτημα μιας νέας υποκειμενικότητας θα μονοπωλούσαν το ενδιαφέρον. Αυτός, όμως, είναι ο λόγος που σήμερα γράφω αυτές τις σειρές. Το αμερικανικό φοιτητικό κίνημα είναι ξανά εδώ. Ο Μαρκούζε είναι εδώ. Ο μονοδιάστατος άνθρωπος (ακόμα κι ως φαινομενικά τρισδιάστατος) είναι, δυστυχώς, εδώ. Επαναπροσδιορίζω, λοιπόν, ορισμένες από τις παρελθοντικές σκέψεις μου στα νέα δεδομένα που ανοίγονται, για να υπενθυμίσω την επικαιρότητα της διαλεκτικής καινοτομίας του Μαρκούζε και του Μονοδιάστατου Ανθρώπου.
Η ριζοσπαστική (διανοητικά) παρακαταθήκη του Μαρκούζε στη διαλεκτική παράδοση είναι κυρίως φαινομενολογική. Υπάρχει, βέβαια, μια διπλή φαινομενολογική περίοδος στο έργο του: μια πρώτη, που συνδέεται με τα νιάτα του στο Φράιμπουργκ, και μια δεύτερη, αυτή της ωριμότητάς του, που νοηματοδοτείται από τον αναστοχασμό της θεματολογίας της Κρίσης των ευρωπαϊκών επιστημών του Husserl και τη θεμελιώδη έννοια του βιόκοσμου. Σε κάθε περίπτωση, από τον Μονοδιάστατο Άνθρωπο και εξής, ο Μαρκούζε φέρνει σε δημιουργικό διάλογο τους εξής: Horkheimer-Adorno, Lukács, Marx, Freud, Husserl. Γιατί εμπλέκει τόσες πολλές σχολές στη σκέψη του; Και γιατί αυτή η εμπλοκή είναι ικανή να απαντήσει όχι μόνο στο γιατί εξεγείρονται οι νέοι σήμερα στην Αμερική αλλά και στο γιατί πρέπει να εξεγείρονται οι νέοι στον 21^ο αιώνα. Η απάντηση, βέβαια, αφορά σε πολλά μαζί.
Αφορά τόσο στην διαλεκτική όσο και στο υποκείμενο, την πραγματικότητα και την φαντασία, την τεχνική και την φύση, σε τελευταία ανάλυση τον Έρωτα και τον Θάνατο. Πάνω σε όλες αυτές τις διχοτομήσεις ο Μαρκούζε πήρε θέση, δεν βολεύτηκε στις διχοτομήσεις. Επιδίωξε μια σύζευξη (συμφιλίωση, την έλεγε ο ίδιος) σε κάτι ασυμφιλίωτο, γι’ αυτό γοήτευσε και επιτάχυνε γεγονότα∙ γιατί αυτή η συμφιλίωση με το ασυμφιλίωτο (κατά την παράδοση) προϋπέθετε την υπέρβαση μιας πολιτισμικής ταυτολογίας, ενταγμένης μέσα στη διαλεκτική∙ μια υπέρβαση της Μορφής που αναγκαία ωθούσε την τρι-λεκτικο-ποίηση της ίδιας της εμπειρίας. Όχι, αυτό δεν ήταν κάτι εύκολο. Ο Μαρκούζε, όμως, ως ουτοπιστής, δεν το έκανε μεταφυσικά, εντός και πέριξ του όντος, αλλά ανορθοδόξως μαρξιστικά: αυτό το «εντός» και το «πέριξ» αφορούσε το υποκείμενο πέραν της τρέχουσας υποκειμενικότητάς του.
Ο δρόμος αυτός για μια νέα απελευθερωτική διαλεκτική που, ουσιαστικά, ήταν μια διευρυμένη τριλεκτική σύνθεση έρωτος-λόγου-κόσμου, προϋπέθετε την ρήξη με την παράδοση. Αυτός είναι ο δρόμος από το 1955 (Έρως και πολιτισμός) έως το 1969 (Δοκίμιο για την απελευθέρωση) με ενδιάμεσο σταθμό το 1964 (Μονοδιάστατος Άνθρωπος). Αυτή η ρήξη είναι και η διπλή ερμηνευτική του Μαρκούζε:
α. Ερμηνεύει ριζοσπαστικά τον Φρόιντ ως ανθρωπολόγο: η απωθητική λειτουργία του πολιτισμού είναι ιστορικο-κατασκευαστικής φύσεως και σε καμιά περίπτωση υπεριστορική.
β. Ερμηνεύει φαινομενολογικά τον Μαρξ: η χειραφέτηση των αισθήσεων είναι τόσο ουτοπικό όσο και πραγματικό ζητούμενο για την υπέρβαση της θεμελιωμένης υποκειμενικότητας, αφού εξαρτάται άμεσα από τη σχέση μας με τον κόσμο (φυσικό και τεχνικό).
Η διπλή ερμηνευτική του ακροβασία, λοιπόν, καλεί την ιστορία προς έναν οντικό μετασχηματισμό που μοιράζεται σε δύο ιστορικούς πόλους: του υποκειμένου και της φύσης. Ένας τέτοιος μετασχηματισμός υπόσχεται το ξεπέρασμα της Μορφής (της ύστερης καπιταλιστικής ανορθολογικότητας). Αν ο Μαρκούζε, λοιπόν, χρησιμοποίησε στον Μονοδιάστατο Άνθρωπο τον όρο «ειρηνευμένη ύπαρξη», για να μιλήσει για μια νέα αρχή της πραγματικότητας, που θα ταυτοποιούταν υπερβατικά ως διυποκειμενικότητα ανθρώπου-φύσης, σίγουρα δεν ήξερε ( ; ) για την 4^η βιομηχανική επανάσταση και για τις επενδύσεις στην κλιματική αλλαγή.
Πέντε χρόνια μετά, επανέρχεται με τη νέα αισθαντικότητα: «η ρίζα του αισθητικού βρίσκεται στην αισθαντικότητα»[2] και «οι δυνάμεις της αισθαντικότητας αναπτύσσονται ως ιστορικές»[3]. Η 4^η βιομηχανική επανάσταση ανακατασκευάζει σήμερα, εκτός από τη νέα οικονομία, και τη νέα ανθρωπολογία, με την ηλεκτρονική επιτήρηση του μυαλού και την ολική χειραγώγηση των αισθήσεων, μέσω ενός εν δυνάμει απριορικού ψηφιακού βιόκοσμου. Η επικαιρότητα  του Μονοδιάστατου Ανθρώπου θα είναι παρούσα στον 21^ο αι., όσο είναι προφανές ότι οι παραπάνω φράσεις του απειλούν να επιστρέψουν ανάποδα, προς την επιστημονικοποιημένη κατασκευή μιας τεχνικοαισθητηριακής υποκειμενικότητας εντός της νέας ανορθολογικότητας, την οποία μάλλον προέβλεψε και γι’ αυτό επιδίωξε να μας προστατεύσει.
Αν ρωτάμε γιατί εξεγείρονται οι φοιτητές στην Αμερική, η απάντηση είναι πολύ απλή και σύνθετη ταυτόχρονα. Εξεγείρονται για την λευτεριά στην Παλαιστίνη. Όχι όμως περισσότερο απ’ όσο εξεγείρονταν 60 χρόνια πριν για τον πόλεμο στο Βιετνάμ.  
 
*Ο Χρήστος Νεδελκόπουλος είναι δρ Φιλοσοφίας, προσκεκλημένος ερευνητής στο πανεπιστήμιο της Λειψίας

---

[1] Herbert Marcuse, One-dimensional Man: Studies in the ideology of advanced industrial society, εισ. Douglas Kellner, Routledge, Λονδίνο – Νέα Υόρκη, 1991 [1964]. Το κείμενο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά από τον Μπάμπη Λυκούδη (Παπαζήσης, 1971, επανέκδοση 2022, με πρόλογο του Δημήτρη Λαμπρέλλη) και προσφάτως από την Κατερίνα Γούλα (επιμ. Αλέξανδρος Κουτσογιάννης, Πεδίο, 2020).
[2] Herbert Marcuse, An Essay on Liberation, Beacon Press, Βοστώνη, 1969, σ. 33. Tο βιβλίο έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά από τον Νικηφόρο Αιγινήτη (Διογένης, 1971). Είναι, ωστόσο, εξαντλημένο εδώ και πολλά χρόνια.
[3] Στο ίδιο, σ. 30. 

Μαριλένα Αραβαντινού, Αντανάκλαση, 1958, ελαιογραφία σε καμβά, 95 × 70 εκ., συλλογή Χριστίνας Αραβαντινού