Φιλόδοξο, συνθετικό σχέδιο

Άποψη της έκθεσης του Μανώλη Μπαμπούση «Ο κήπος» στην Αίθουσα «Νίκος Κεσσανλής» της ΑΣΚΤ

Της Ευσταθίας Δήμου*

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ, Κόκκιν’ αχείλι εφίλησα. Το ταξίδι του φιλιού και ο έρωτας σαν υπερβολή. Πιάνω γραφή να γράψω… Δοκίμια για το δημοτικό τραγούδι, αρ. 3, εκδόσεις Άγρα, σελ. 856

Όταν κανείς αναφέρεται και προσεγγίζει το δημοτικό τραγούδι, είτε αναγνωστικά είτε μελετητικά, έχει λίγο πολύ την προσχηματισμένη και εκ προοιμίου διαμορφωμένη εντύπωση ότι πρόκειται για μια ξέχωρη και ξεχωριστή περιοχή, για μια χώρα όχι άγνωστη, οπωσδήποτε όμως αποκομμένη και διαθέτουσα τη δική της λογική και λειτουργία, τους δικούς της νόμους και αρχές, τη δική της εν τέλει σύσταση και φυσιογνωμία. Μοιάζει δηλαδή το δημοτικό τραγούδι, σε όλη τη διάρκεια της μακραίωνης πορείας και ύπαρξής του, να προχώρησε παράλληλα, μέσα σε ένα διαφορετικό κανάλι, από αυτό στο οποίο διοχετεύθηκε και εξελίχθηκε η προσωπική λογοτεχνική δημιουργία. Σε αυτό βέβαια μπορεί να έχει οδηγήσει και η ίδια η μέθοδος ερευνητικής προσέγγισης, η οποία πολλές φορές, ακόμα και χωρίς να το θέλει, περιχαρακώθηκε σε ένα πλαίσιο απομόνωσης και απομονωτισμού του δημοτικού τραγουδιού από τις λοιπές εκδηλώσεις και εκφάνσεις του κοινωνικού και πολιτισμικού βίου, οδηγώντας το έτσι σε ένα περιθώριο από όπου δεν κατόρθωνε να στείλει το μήνυμα της ενεργούς και ενεργητικής παρουσίας και επίδρασής του σε όλες σχεδόν τις πλευρές της κοινωνικής και λογοτεχνικής ζωής και εξέλιξης.

Αυτή η μέθοδος και τακτική, ωστόσο, είχε και έχει τις ρωγμές της, τα σημεία εκείνα στα οποία εντοπίζεται μια διαφοροποιημένη προσέγγιση, με στόχο την ανάδειξη της εμβέλειας και της δυναμικής του δημοτικού τραγουδιού, της ικανότητάς του να τροφοδοτεί και, ταυτόχρονα, να εξεικονίζει τον πνευματικό, και όχι μόνο, βίο, τον τρόπο με τον οποίο μορφοποιήθηκε η λαϊκή ψυχή και εξέβαλε αργότερα στις επιμέρους προσωπικές δημιουργίες και δράσεις. Μια τέτοια προσπάθεια μπορεί κανείς να διαπιστώσει και στην περίπτωση του τελευταίου, ογκώδους, μελετήματος του Παντελή Μπουκάλα ο οποίος συγκέντρωσε ένα πλούσιο υλικό −όπου ίσως να εμφιλοχώρησαν και κάποια δημοτικά τραγούδια που υπέστησαν επεξεργασία πριν παρουσιαστούν ως δημιουργήματα της λαϊκής φαντασίας και έμπνευσης− και προέβη στην ανασύνθεση και το σχολιασμό του, με κέντρο πάντα μια διευρυμένη οπτική και την πρόθεση συνολικής, πλήρους και ολοκληρωμένης ενατένισης και αποτίμησής του.

Ο ανά χείρας τόμος, λοιπόν –τρίτος σε μια σειρά μελετημάτων που μέλλεται να έχει και συνέχεια– επιχειρεί να ερευνήσει τον έρωτα, όπως αυτός αποτυπώθηκε στη λαϊκή ανώνυμη δημιουργία, όχι όμως κατά τρόπο αποδελτιωτικό και επιδερμικό, αλλά βαθύ και ουσιαστικό, καθώς το κεντρικό θέμα, η αναζήτηση δηλαδή και ο εντοπισμός του ερωτικού θέματος στα δημοτικά λαϊκά άσματα, υπάγεται σε ένα ευρύτερο σχέδιο και πλάνο, σε μια τριπλή στόχευση ξεκάθαρα διακειμενική ή, αλλιώς, συγκριτική. Γιατί κύριο μέλημα του Μπουκάλα υπήρξε ο εντοπισμός και η ανάδειξη των κοινών στοιχείων, των ενοποιών και ενοποιητικών γραμμών ανάμεσα στο νεοελληνικό τραγούδι και στα αντίστοιχα λαϊκά άσματα των γειτονικών λαών, κυρίως των Βαλκανίων, ακριβώς για να διαφανεί η κοινή πολιτισμική παράδοση, οι καταβολές και οι ρίζες των λαών της Βαλκανικής σε μια κοινή μήτρα από όπου άντλησαν, αλλά και η επισήμανση των στοιχείων εκείνων που, διαθέτοντας τη δική τους απόχρωση, εντοπίζονται σε άλλες πολιτισμικές εκφάνσεις, ακόμα και σε άλλα δημιουργήματα προερχόμενα από τον χώρο της επώνυμης τέχνης, εν προκειμένω της λογοτεχνίας, αρχαίας, νεότερης και σύγχρονης.

Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο συνθετικό σχέδιο που συγκερνά και συνυφαίνει στο εσωτερικό του ποικίλες άλλες επιμέρους στοχεύσεις, με προεξάρχουσα αυτήν που δίνει στην ποίηση τον δίκαιο χαρακτηρισμό μιας γλώσσας παγκόσμιας, μιας γλώσσας που αρθρώνεται από την ψυχή των λαών για να εκφράσει τις κοινές αγωνίες και τους πόθους τους. Με τη γνώση αυτή στο οπλοστάσιό του και με την πρόθεση να διερευνήσει όψεις του έρωτα και του ερωτισμού, όπως μορφοποιήθηκαν και αποτυπώθηκαν στη λαϊκή δημιουργία, ο Μπουκάλας προσφέρει στο αναγνωστικό κοινό ένα έργο πολύπτυχο, ερευνητικό, κριτικό και λογοτεχνικό μαζί.

*Η Ευσταθία Δήμου είναι κριτικός λογοτεχνίας