Τάκης Παπατσώνης

Μια επανεκτίμηση

Του Γιώργου Βαρθαλίτη*

Με το έργο του Τάκη Παπατσώνη ομολογώ δεν έτυχε μέχρι τώρα να πλέξω στενότερη γνωριμία. Μόλις πρόσφατα διάβασα πιο συστηματικά τα ποιήματά του. Εντυπωσιάστηκα. Μετά τον Κάλβο και τον Καβάφη ο Παπατσώνης ερχόταν να μας προτείνει το δικό του αμάλγαμα λόγιας και δημοτικής. Και -ας μην το κρύβουμε- με βαθύτερη γνώση από τους προπάτορές του. Με μεγαλύτερη καλαισθησία; Ας θέσουμε το ερώτημα, δίχως να το απαντήσουμε.

Γλώσσα οπωσδήποτε γοητευτικά υποβλητική. Κι ο εορτολογικός Χριστιανισμός του, που οι ρίζες του απλώνονταν και προς ανατολάς και προς δυσμάς, δεν ερχόταν να υποσκάψει αυτή τη γοητεία, μα να την υπογραμμίσει, ακόμη κι αν ο αναγνώστης καμμιά συμπάθεια δεν τρέφει στη θρησκεία. Μα και τούτον τον συνεπαίρνει αυτό το μείγμα χλιδής, αφέλειας και χιούμορ που διαπνέει το έργο του Παπατσώνη (και τα δυο τελευταία ετούτα δεν είναι διόλου ταυτόσημα). Ένα δείγμα: «στον ευωδερό αχυρώνα της θεογνωσίας, τον τσίμπησε (τον Χαίλνερλιν) ο ψύλλος Χριστός. Εξωφρενικό; Ίσως. Μα αν απωλέσεις το χιούμορ σου στα πιο σοβαρά ζητήματα της ζωής, κινδυνεύεις να σε καταβροχθίσουν. Κάτι ξέρουν οι Ιησουίτες που τα ανέκδοτα αποτελούν μέρος της εκπαίδευσής τους.

Ο προειδοποιημένος αναγνώστης γνωρίζει την αντιδικία (αλλά και την αμφίπλευρη φιλία) του Παπατσώνη με τον Σεφέρη. Ο Παπατσώνης προηγείται. Είναι ο πρώτος που γράφει σε ελεύθερο στίχο. Χρονολογώντας εμφατικά τα ποιήματα της πρώτης Εκλογής του, θέλει να διατρανώσει αυτό το -κατά μία δεκαετία και πλέον- προβάδισμα.

Βέβαια, οι ιεραρχίες στα γράμματα δεν ανατρέπονται εύκολα. Ο Σεφέρης στάθηκε ο κατάλληλος άνθρωπος στην κατάλληλη στιγμή. Εξέφρασε τον τόπο και τον καιρό του όσο κανείς άλλος. Ο Παπατσώνης μοιάζει απομακρυσμένος από την τοπική σκοπιά. Δεν φυλά βίγλα μήτε κρατά μετερίζι. Απομονώνεται στον ναό του –ή τη σακριστία− και συνομιλεί με τους Αγίους του. Προσωπικά, θεωρώ τον Ενιαυτόν ως το αριστούργημά του. Φυσικά, δεν αποκλείεται μια μελλοντική γενιά να ξανανοίξει τον φάκελο.

Ο Παπατσώνης δεν εξελίσσεται μήτε προοδεύει. Βγαίνει σχηματισμένος εξ αρχής και απλώς επαυξάνει το έργο του. Μα τι πλούσια αμφίεση καλύπτει αυτό το έργο! Τι χρυσοΰφαντες δαλματικές, τι τιάρες αστραφτερές, τι βαρύτιμα κοσμήματα.

Θυμόμαστε ασφαλώς οι περισσότεροι τη φράση του Ρεμπώ που προτάσσεται στο Μυθιστόρημα: «αν μ’ αρέσει κάτι, είναι μοναχά η γη κι οι πέτρες». Πόσο μακριά βρισκόμαστε από την σεφερική λιτότητα! Όχι, ο Παπατσώνης δεν ορέγεται τη γυμνή γη και τις πέτρες. Θέλει διαμάντια και ρουμπίνια, χρυσάφια και πορφύρες!

Αυτά τα λόγια δεν γράφονται μόνο για να εξάρουμε τον Παπατσώνη. Επειδή, τον τελευταίο καιρό, η κληρονομιά του διεκδικείται από διάφορους, θέλουμε να υπογραμμίσουμε πως ο πρώτος ποιητής της νεότερης γενιάς που ξαναανακάλυψε τον Παπατσώνη ήταν ο Δημήτρης Ελευθεράκης, ο φίλος που έφυγε τόσο πρόωρα. Με την καθαρή ματιά της νεότητας μπόρεσε να διαβλέψει το καθαρό χρυσάφι.

*Ο Γιώργος Βαρθαλίτης είναι ποιητής

Μανώλης Μπαμπούσης, Ο κήπος, 2022