Τράπεζες και τραπεζίτες

(στο χωροχρόνο της ελληνικής μυθοπλασίας)

Της Τζίνας Πολίτη*

«Ο Γέρων Γκούρας, σαν πέθανε, άφησε χρέος 2.000 δραχμές στον κυρ Τοκογλύφο, τον φοβερότερον τοκογλύφον των Λεχαινών ο οποίος πήγε με δικαστικό κλητήρα για να κάνει κατάσχεση όλων των πραγμάτων της γριάς».[i] Εδώ, θα πρέπει να αναφέρουμε πως στα χρόνια του Σάιλοκ των Λεχαινών, τέτοιας μορφής δοσοληψίες, λάμβαναν χώρα σε αντίστοιχο με το Ριάλτο του Λονδίνου δημόσιο χώρο και καφενείο στην Αθήνα. Συγκεκριμένα, στη διασταύρωση Ερμού και Αιόλου, το ιστορικό Καφενείο «Η Ωραία Ελλάς», λειτουργούσε ως «άτυπο» χρηματιστήριο, δεδομένου ότι από το 1870 και πέρα οι έμποροι των Αθηνών διεξήγαγαν εκεί διάφορες εμπορικές και χρηματοπιστωτικές διαπραγματεύσεις.[ii]

Η ιστορία του ελληνικού τραπεζικού και χρηματιστηριακού συστήματος έχει τη δική της ιστορία. Θ’ αναφερθώ εν συντομία μόνο σε ορισμένα γεγονότα που σχετίζονται με το θέμα μας. Πριν ενωθούν τα Επτάνησα με τη Ελλάδα, στην υπό την κυριαρχία των Βρετανών τότε Κέρκυρα, η πρώτη Τράπεζα που ιδρύθηκε ήταν η Ιονική και Λαϊκή Τράπεζα το 1840. Με έδρα πάντα το Λονδίνο, το 1873 τα κεντρικά γραφεία της μεταφέρθηκαν στην Αθήνα.

Η Τράπεζα της Ελλάδος ιδρύθηκε το 1927, το δε Χρηματιστήριο, το 1928. Η πρώτη «φούσκα» που έσκασε στην ελληνική οικονομική ιστορία, πριν καν υπάρξει χρηματιστήριο, ήταν το 1873-5 λόγω του Λαυρεωτικού Σκανδάλου. Μια φήμη που έντεχνα διέρρευσε, ότι στα λατομία του Λαυρίου είχε βρεθεί φλέβα χρυσού, είχε ως επακόλουθο την ανοδική τάση των μετοχών της ξένης Εταιρείας. Πλούσιοι και φτωχοί άδραξαν τότε την ευκαιρία εύκολου πλουτισμού, πουλώντας ό,τι είχαν και δεν είχαν, προκειμένου να αγοράσουν τις χρυσοφόρες μετοχές. Φευ, πλην των ελαχίστων εκείνων που κινούσαν τα νήματα του παιχνιδιού, οι υπόλοιποι οδηγήθηκαν σε χρεοκοπία.[iii]

Μεταξύ αυτών ήταν και ο Εμμανουήλ Ροΐδης ο οποίος έχασε όλη του την περιουσία! Σε άρθρο του που δημοσιεύτηκε στον Ασμοδαίο, με τίτλο Η Σκνίπα, στις 2.2.1875, έγραφε: «Η πλουτολογική επιστήμη εξακρίβωσε προ πολλού από ποια στοιχεία εξαρτάται ο συσσωρευμένος από τους μεγάλους τραπεζίτες και εμπόρους πλούτος». Αυτοί «οι σαρκοβόροι άρπαγες» συλλαμβάνανε τα θύματά τους «με ειδική παγίδα, δικής τους εφευρέσεως, την οποία αποκαλούσαν ΜΕΤΟΧΗ!»

***

Στο Επίμετρο της σημαντικότατης, πολυσχιδούς μελέτης του Η δικιά μας Ελένη. Ψηφίδες και πρόσωπα της σύγχρονης ποίησης, ο Κώστας Βούλγαρης, αναφερόμενος στην ελληνική πεζογραφία, επισημαίνει: «το αστικό μυθιστόρημα παραμένει, και θα παραμείνει, ανεύρετο για όλους… οι καθωσπρέπει, μικρομεσοαστικού ορίζοντα αφηγήσεις όλων των ‘σοβαρών’ της πεζογραφίας μας… ποτέ δεν αξιώθηκαν την πληρότητα και τη λειτουργία του αστικού μυθιστορήματος.»[iv]

Πράγματι. Πρωτοπόρος στην δημιουργική αυτή προοπτική ήταν ο κερκυραίος μυθιστοριογράφος Κωνσταντίνος Θεοτόκης, αλλά ο σπόρος που έσπειρε δεν καρποφόρησε. Στο Οι σκλάβοι στα δεσμά τους, ο χρόνος εστιάζει στην ιστορική εκείνη στιγμή, όπου η αριστοκρατική τάξη των κερκυραίων γαιοκτημόνων φθίνει, ενώ οι νεόπλουτοι της αστικής τάξης, μεταξύ των οποίων ένας τοκογλύφος αλλά και δύο τραπεζίτες, καθορίζουν και ελέγχουν την συλλογική και προσωπική ζωή όλων των κοινωνικών τάξεων. Μόνη λύση, στην παντοδύναμη εξουσία του χρήματος, είναι πλέον η ορμή εκείνη «που θα παρασύρει τον κόσμο στο δρόμο, που του είχε χαράξει η ιστορία και τον είχε σώσει από την άκαρπη βαρβαρότητα».[v] Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα είναι το δίπολο που θα καθορίζει το μέλλον του τόπου. Ο Θεοτόκης, όπως είναι γνωστό, υπήρξε ένθερμος, ακομμάτιστος σοσιαλιστής.

Ίσως, η πορεία προς την εδραίωση του αστικού μυθιστορήματος στην ελληνική πεζογραφία δεν θα ήταν «ανεύρετη», αν το τρίτομο μυθιστόρημα της Πηνελόπης Δέλτα Ρωμιοπούλες είχε δημοσιευτεί την εποχή που γράφτηκε.[vi] Όπως και στα μυθιστορήματα των διάσημων ξένων συγγραφέων του 19ου και 20ού αιώνα, το μυθιστόρημα της Δέλτα, γειωμένο στο χρόνο της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ιστορίας του τόπου μας, πλάθει και αφηγείται τα πάθη και τα μάθη πλασματικών αλλά και ιστορικών χαρακτήρων, μεταξύ των οποίων εμπλέκονται τέσσερις τραπεζίτες και οι οικογένειές τους.

Το κενό που άφησε το αδημοσίευτο έργο της Δέλτα, ήρθε να γεφυρώσει ο Μ. Καραγάτσης με τη δημοσίευση του Γιούγκερμαν το 1938. Εκεί, η «Τράπεζα Εμπορικών Παροχών» και ο δαιμόνιος Φιλανδός, Ρώσος και Πειραιώτης Γιούγκερμαν που την εξουσιάζει, θα καθορίσει όχι μόνο το μέλλον της Τράπεζας, αλλά και των ανέμελων καπιταλιστών της ελληνικής αστικής τάξης, οι οποίοι, σε αντίθεση με το ιδεότυπο του Βέμπερ, ξοδεύουν κέρδη και δάνεια σε σπάταλη επίδειξη πλούτου, υποσκάπτοντας έτσι την εξέλιξη και το μέλλον της ελληνικής βιομηχανίας.

Ο Marc Roche, στο βιβλίο του Ταξίδι στον κόσμο των καπιταλιστών φίλων μου: οι Bank(g)sters, εύστοχα εξομοιώνει τους Τραπεζίτες με τους γκάνγκστερ![vii] H ισχύς που διαθέτουν οι «άρπαγες», «σαρκοβόροι» τραπεζίτες επί των πάντων, παραμένει ακλόνητη. Έτσι, δεν είναι τυχαίο ότι το 2019, η παρούσα κυβέρνηση τροποποίησε τον Ποινικό Κώδικα, ώστε η δίωξη Τραπεζιτών για απιστία να ασκείται πλέον μόνο αν το ζητά η ίδια η τράπεζα![viii]

Ελπίζω, το σύντομο αυτό άρθρο ν’ αποτελέσει έναυσμα για την εκπόνηση μιας διδακτορικής διατριβής.

Η Τζίνα Πολίτη είναι ομότιμη καθηγήτρια ΑΠΘ

[i] Ανδρέας Καρκαβίτσας, Διηγήματα, «Ημέρα της Γριάς». Άπαντα. Εκδόσεις Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1973, σ. 210.

[ii] https//el.wikipedia.org/wiki/Χρηματιστήριο Αθηνών.

[iii] http//www.mixanitouxronou.gr/I megalyteri-foyska- olon ton- epochon- ta-layreotica/

[iv] Εκδοτική Αθηνών, Μάρτιος 2022, σ. 449.

[v] Εκδόσεις Κείμενα, Αθήνα 1970, σ. 115

[vi] Πηνελόπη Δέλτα, Ρωμιοπουλες. Επιμέλεια Αλ .Π. Ζάννας, Ερμής, Αθήνα 2014. Ο 1ος τόμος, Ξύπνημα, γράφτηκε το 1927, ο 2ος , Λάβρα, 1934-5, ο 3ος, Σούρουπο, 1939.

[vii] Μετάφραση από τα γαλλικά: Γιάννης Καυκιάς, Μεταίχμιο, 2015.

[viii] Η Αυγή, 20.4.2022.

Άποψη της έκθεσης «Brice Marden και Ελληνική Αρχαιότητα» στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης