Αφηγήσεις εξορίας

Κώστας Ρουσσάκης, «Η αυλή των ηρώων», 2021, φωτ. akriviadis.gr

Του Σπύρου Κακουριώτη

ΜΑΡΙΑ ΗΛΙΟΥ, Ο Γλέζος, ο Πικάσο και μια πέτρα, και άλλες αφηγήσεις, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, σελ. 180

«...και άλλες αφηγήσεις». Αυτός ο υπότιτλος στο νέο βιβλίο της Μαρίας Ηλιού μπορεί να συνδέεται άμεσα με τον τίτλο, εμμέσως όμως επιδιώκει μία σύνδεση με το προ δεκαετίας βιβλίο της, με τίτλο Παιχνίδια πολέμου και υπότιτλο Αφηγήσεις. «Αφηγήσεις και άλλες αφηγήσεις» λοιπόν, που δεν αποτελούν παρά μέρος μίας και ενιαίας αφήγησης, της αφήγησης μιας ζωής.

Συνδέοντας σε μια αφήγηση ζωής τα ξεχωριστά επεισόδια από τη δεκαετία του ’40 και εκείνα των δεκαετιών του 1950 και 1960 που ακολούθησαν, με τις οποίες καταπιάνεται το ανά χείρας βιβλίο, η παιδαγωγός και κοινωνιολόγος Μαρία Ηλιού συγκροτεί μια αιτιοκρατική αφήγηση ικανή να ερμηνεύσει την πορεία που ακολούθησε, η ίδια και πολλοί άλλοι μαζί με αυτήν, στις πρώτες και δυναμικότερες δεκαετίες της ζωής της.

Από την Αθήνα της παιδικής και της πρώτης εφηβικής ηλικίας, την Αθήνα του πολέμου της Κατοχής και του Εμφυλίου, όπου διαδραματίζονταν τα Παιχνίδια πολέμου, η συγγραφέας επιστρέφει αρχικά στη μεταπολεμική πρωτεύουσα για να συνεχίσει τη διαδρομή της ζωής της στο Παρίσι, έχοντας πλάι της τον αγαπημένο της Φίλιππο, που, όπως γράφει, «ερωτεύθηκ[ε] απελπισμένα» στα δεκατέσσερά της χρόνια...

Από το Αρσάκειο, τη Φιλοσοφική της Αθήνας και την παράνομη ΕΠΟΝ, τις μετεμφυλιακές διώξεις και την εκτέλεση του Μπελογιάννη και των συντρόφων του, μέχρι το Γαλλικό Ινστιτούτο και το Διδασκαλείο Μέσης Εκπαιδεύσεως, τη σταδιακή απόλυση των Μακρονησιωτών, ανάμεσά τους και του Φίλιππου Ηλιού, τα πρώτα βήματα της ΕΔΑ μέσα στο ασφυκτικό σκοτάδι των μετεμφυλιακών χρόνων· αυτή τη διαδρομή ανασύρει στη μνήμη της και μοιράζεται με τον αναγνώστη η συγγραφέας, στο πρώτο τμήμα του βιβλίου της.

Το δεύτερο τμήμα διαδραματίζεται «κάτω από τον ουρανό του Παρισιού», και εκτείνεται σε δυο κρίσιμες επταετίες: εκείνη της σπουδής (1957-1964) κι εκείνη της εξορίας (1967-1974). Πρωταγωνιστές σε αυτήν την περιπέτεια, ειδικά της πρώτης επταετίας, που υπήρξε μια περίοδος διαμόρφωσης, διανοούμενοι και καλλιτέχνες της ελληνικής «παροικίας» στο Παρίσι, όσοι είχαν βρει καταφύγιο στην «πόλη του φωτός» από το 1945 και έπειτα: Ο Ριχάρδος Σωμερίτης, η Ελένη Μπιμπίκου και ο Αντώνης Αντωνιάδης, ο Σπήλιος Παπασπηλιόπουλος, ο Ιάσων και η Καλλιόπη Μολφέση, ο Νίκος Κεσσανλής και η Χρύσα Ρωμανού, ο Μέμος και η Ζιζή Μακρή, αλλά και ο Μίκης Θεοδωράκης και πάρα πολλοί άλλοι...

Η αποαποικιοποίηση, ο αγώνας του FLN για την ανεξαρτησία της Αλγερίας από τη μητροπολιτική Γαλλία, συνεπαίρνει τις καρδιές πολλών Ελλήνων, μολονότι η συγγραφέας περιγράφει το κλίμα φόβου που τους δημιουργούσαν οι δυναμικές ενέργειες των Αλγερινών αγωνιστών στο ίδιο το Παρίσι και, κυρίως, η απάντηση της αστυνομίας έναντι οποιουδήποτε «υπόπτου»: «Εμείς εδώ κοιτάμε να είμαστε μακριά από στολή ... και να μη βάζουμε τα χέρια στην τσέπη», γράφει σε γράμμα στη μητέρα της το 1958, όταν τα επεισόδια βίας είχαν αυξηθεί και οι αστυνομικοί πυροβολούσαν όποιον φαινόταν να κάνει και την παραμικρή ύποπτη κίνηση.

Τα «αλγερινάκια», παιδιά των μεταναστών στη μητροπολιτική Γαλλία, της προσέφεραν την ευκαιρία να εξασκήσει τις παιδαγωγικές της γνώσεις και δεξιότητες, δίνοντάς της παράλληλα πλούσιο υλικό για το διδακτορικό της, που εκπονούσε υπό την επίβλεψη του Ζαν Πιαζέ. Εργάστηκε μαζί τους ως παιδαγωγός, αρχικά στο Παρίσι και στη συνέχεια σε μια παιδική κατασκήνωση στη γαλλική επαρχία. Τα «αλγερινάκια», όπως τα αποκαλεί τρυφερά, ήταν «αξιολύπητα, πάμφτωχα και κακομοίρικα. Οι πολιτισμένοι οι Γάλλοι τους κάνουν μαύρη τη ζωή», γράφει σε επιστολή της το 1960.

Ταυτόχρονα, μαζί με τον Φίλιππο θα εργαστούν για να διευκολύνουν, ως διερμηνείς κ.λπ., τις επαφές στελεχών του ελληνικού κόμματος με το γαλλικό, αλλά και για τις κινητοποιήσεις για τον εκδημοκρατισμό στην Ελλάδα και την απελευθέρωση των πολιτικών κρατουμένων.

Ένας από αυτούς τους κρατουμένους ήταν και ο Μανώλης Γλέζος, που δικάστηκε με τον νόμο περί κατασκοπίας και έμεινε στις φυλακές της καραμανλικής Δεξιάς από το 1959 μέχρι το 1962. Η Μαρία Ηλιού περιγράφει με ζωηρά χρώματα τη συνάντησή τους έπειτα από τόσα χρόνια στο Παρίσι, όπου βρέθηκε για επίσημη επίσκεψη μετά την απελευθέρωσή του. Θα τον συνοδεύσει ως διερμηνέας στις επαφές του με στελέχη του Γαλλικού, αλλά και του Ισπανικού Κ.Κ., με δημοσιογράφους, αλλά και στην επίσκεψή του στο σπίτι του Πικάσο, στη γαλλική επαρχία. Η επίσκεψη αυτή, που δίνει και τον τίτλο στον τόμο αυτό των αναμνήσεων της Μαρίας Ηλιού, θα ολοκληρωθεί με επίθεση εναντίον του αυτοκινήτου που μετέφερε τον Μανώλη Γλέζο με μια... πέτρα.

Η αφήγηση ολοκληρώνεται με τη δεύτερη επταετία, αυτή της δικτατορίας, συγκριτικά συντομότερη, όπου πρωταγωνιστούν, κυρίως, οι σχέσεις με τις γαλλικές αρχές και οργανώσεις. Η Μαρία και ο Φίλιππος Ηλιού θα παραμείνουν «σε ξένο τόπο, με δικαιώματα περιορισμένα, κατά παραχώρηση», όπως γράφει, μολονότι όχι πλέον ως οιονεί παράνομοι, αλλά ως αυτοεξόριστοι...