Φωτογραφία και ταυτότητες

Της Εύης Παπαδοπούλου*

Π. ΠΕΤΣΙΝΗ - Γ. ΣΤΑΘΑΤΟΣ (επιμ.), Φωτογραφία και συλλογικές ταυτότητες. Ελληνικές φωτογραφικές μελέτες Ι, εκδόσεις Κουκκίδα, σελ. 328

Πώς γράφεται η ιστορία της φωτογραφίας στην Ελλάδα σήμερα; Τι είδους μελέτες περιλαμβάνει ένα βιβλίο που επικαλείται την έννοια της ταυτότητας; Τα ερωτήματα ανέκυψαν με αφορμή την έκδοση Φωτογραφία και συλλογικές ταυτότητες. Ελληνικές φωτογραφικές μελέτες Ι, μια συλλογή εισηγήσεων από τα συνέδρια για την ιστορία της ελληνικής φωτογραφίας που πραγματοποιούνταν από το 2002 έως το 2018 στη Χώρα Κυθήρων και έκτοτε στα Χανιά.

Το βιβλίο εντάσσεται σε ένα ανερχόμενο πεδίο διεπιστημονικής μελέτης στην Ελλάδα, με την εκπόνηση διδακτορικών διατριβών και ερευνητικής δραστηριότητας. Η διαθεματικότητα χαρακτηρίζει και την υπό εξέταση έκδοση, καθώς οι συγγραφείς προέρχονται από διαφορετικούς επιστημονικούς και επαγγελματικούς χώρους, ενώ και η φωτογραφία συναντάται στα επιμέρους κείμενα ως καλλιτεχνικό έργο, ως αρχειακό αντικείμενο, ως ιστορικό τεκμήριο, ως προϊόν ερασιτεχνικής ενασχόλησης, ως εργαλείο εθνογραφικής έρευνας.

Η διάρθρωση του βιβλίου σε τρεις ενότητες που συνομιλούν με όρους κριτικής και αποδόμησης καθιερωμένων εννοιολογικών σχημάτων (έθνος, οικογένεια, αρχαιολατρία) μαρτυρά την πρόθεση των επιμελητών να μην υπηρετηθεί ένα μοντερνιστικών προδιαγραφών αφήγημα φωτογραφικού λόγου. Τουναντίον, διαμορφώνεται ένα φουκωικού τύπου «discourse», σε άμεση εμπλοκή με το κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο, διερευνώντας ζητήματα παραγωγής, κυκλοφορίας, υποδοχής και εξετάζοντας τη φωτογραφία τόσο ως πρακτική όσο και ως αντικείμενο.

Η φαντασιακή κοινότητα του έθνους

Στην πρώτη ενότητα, με τίτλο «Κατασκευάζοντας το έθνος», στο επίκεντρο βρίσκεται η συμβολή της φωτογραφίας στη διαμόρφωση εθνικής ταυτότητας από τη σύσταση του ελληνικού κράτους μέχρι και τις αρχές του 21ου αιώνα. Η στερεοτυπική φωτογράφηση αρχαιολογικών χώρων στον απόηχο περιηγητικών εικονογραφικών προτύπων τον 19ο αιώνα, η φωτοδημοσιογραφική κάλυψη της πορείας του στρατεύματος στη Μικρά Ασία, η ελληνικότητα της τουριστικής εικονογραφίας επί Μεταξά, προσλαμβάνονται σε συνάφεια με τον ομόχρονο ορίζοντα κατασκευής του εθνικού. Εξίσου η έκδοση φωτογραφικών λευκωμάτων διαφιλονικούμενων περιοχών, από την οικογένεια Boissonnas μεσοπολεμικά, διερευνάται ως μέσο άσκησης εξωτερικής πολιτικής και τουρισμού. Η εξίσωση της εικόνας της χώρας με γραφική ετεροτοπία εξετάζεται μεταπολεμικά υπό το πρίσμα της μετααποικιακής θεωρίας, με σημείο αναφοράς την ισοπεδωτική αναπαραστατική λογική του Magnum και την κατασκευή του αφηρημένου σχήματος του βαλκανισμού. Η αχρονική και ατοπική φωτογραφία του αμερικανικού πρακτορείου συναντιέται με το ιδεολόγημα της αρχαιολατρίας, αλλά και του εκσυγχρονισμού των αρχών του 21ου αιώνα, στην έκθεση «Περίπλους» της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας 2004, όπου η αυθαίρετη σύνδεση με το παρελθόν και το αναίτια μεγάλο κόστος παραγωγής υπογραμμίζουν την απουσία πολιτιστικής πολιτικής για τη φωτογραφία.

Η πολιτική των συμβόλων

Στην ενότητα «Εμβληματικές αναπαραστάσεις», η Ακρόπολη και η οικογένεια αναδεικνύονται σε σύμβολα που προκαλούν ποικίλες αναγνώσεις και αποτελούν διαχρονικά σημεία αναφοράς για την ελληνική κοινωνία. Οι στενές σχέσεις ζωγραφικής και φωτογραφίας τον 19ο αιώνα ανιχνεύονται στην πρωτοποριακή για την εποχή πικτοριαλιστική αποτύπωση του μνημείου από τον William James Stillman. Η Ακρόπολη εξετάζεται ως πεδίο επιτέλεσης ελληνικότητας και εθνοφυλετικής συνέχειας με τις φωτογραφήσεις γυμνών μοντέλων από την Έλλη Σουγιουλτζόγλου και την αξιοποίησή τους στην ανερχόμενη μεσοπολεμική τουριστική βιομηχανία. Στις μέρες μας η φωτογραφία χρησιμοποιείται ως εργαλείο εθνογραφικής έρευνας και αποκαλύπτει πώς οι αναπαραστάσεις της Ακρόπολης από παιδιά με διαφορετική καταγωγή επισημαίνουν αισθητηριακές διεργασίες με ταξικό πρόσημο.

Το έτερο έμβλημα, η οικογένεια, είναι παρούσα σε ιδιωτικά λευκώματα που συμβάλλουν στη διεύρυνση της ιστορίας «από τα κάτω», υπό την προϋπόθεση ότι αναγνωρίζονται οι έμφυλοι και ταξικοί κανόνες δημιουργίας τους. Τα οικογενειακά πορτρέτα των Νίκου Παναγιωτόπουλου και Νίκου Μάρκου τη δεκαετία του 1980 θέτουν ζητήματα κοινωνικών ανισοτήτων σε μια εποχή που ταυτίζεται με την πολιτική της αλλαγής, ενώ εργασίες όπως της Κατερίνας Καλογεράκη και του Περικλή Αλκίδη διερευνούν προσωπικές ιστορίες και ρόλους χωρίς όμως, όπως υπογραμμίζεται, να κλονίζεται η πίστη στην ιερότητα του θεσμού.

Η υλικότητα της αρχειακής φωτογραφίας

Η φωτογραφία στην τρίτη ενότητα, με τίτλο «Ιστορικές μελέτες: αρχεία - συλλογές», αντιμετωπίζεται ως ιστορική μαρτυρία και παράλληλα ως αντικείμενο που εντάσσεται σε δίκτυα οικονομικών και συναισθηματικών ανταλλαγών, υπόκειται στη φθορά του χρόνου, σε διαδικασίες συντήρησης, επιλογής εκτύπωσης και έκθεσης που υποδεικνύουν ιδεολογικές πεποιθήσεις. Τα ερασιτεχνικά στιγμιότυπα των Γερμανών στρατιωτών στην υπό κατοχή Θεσσαλονίκη εξετάζονται στην έκθεση του Βυζαντινού Μουσείου Θεσσαλονίκης ομόχρονα ως εργαλείο εκπαίδευσης βλέμματος και διαχείρισης του ελεύθερου χρόνου και υστερόχρονα ως αρχειακά τεκμήρια συλλογών των οποίων οι κρυφές διαδρομές συμπλέκονται με το αφήγημα της μεταπολεμικής Γερμανίας.

Η φωτογραφία παίζει εξίσου διττό ρόλο και στον προπαγανδιστικό μηχανισμό του ελληνικού εμφυλιακού κράτους. Λειτουργεί ως μέσο ενθύμησης για τα παιδιά των παιδοπόλεων αλλά και ως φορέας διαμόρφωσης της επίσημης εικονογραφίας της Βασιλικής Πρόνοιας. Εξίσου με σημείο αναφοράς τη συλλογή της Hellenic Society και του ερασιτέχνη Γιώργου Βαφιαδάκη στο φωτογραφικό αρχείο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ επισημαίνονται οι διαδικασίες καταγραφής, ταξινόμησης ιστορικών φωτογραφιών και μετατροπής τους σε αρχειακό τεκμήριο.

Στην περίπτωση των φωτογράφων της επαρχίας, Λεωνίδα Παπάζογλου και Παναγιώτη Φατσέα, η κυκλοφορία αναμνηστικών φωτογραφιών συνιστά συνεκτικό δεσμό σε τοπικό επίπεδο εν μέσω Βαλκανικών Πολέμων και μεταναστευτικών ρευμάτων, αναδεικνύει στοιχεία μικροοικονομίας, ενώ και οι μεταγενέστερες εκτυπώσεις των μοναδικών γυάλινων πλακών θέτουν ζητήματα σύμπλευσης με την πρόθεση του δημιουργού.

Κατ’ αναλογία προς τον συμβολισμό των Κυθήρων ως τόπου στον οποίο φτάνεις μετά από περισυλλογή και εσωτερικές διαδρομές, οι Φωτογραφικές Συναντήσεις Κυθήρων -πλέον «Φωτογραφικές Συναντήσεις» από το 2019- είναι ένα θεσμός που παράγει μέσα από διεργασίες τεκμηριωμένο λόγο για τη φωτογραφία. Το νούμερο ένα στον υπότιτλο της έκδοσης προμηνύει την έλευση ενός δεύτερου τόμου, που είναι καλοδεχούμενος και όπου θα μπορούσαν να προστεθούν κείμενα για τη σχέση της φωτογραφίας με το έμφυλο, τη βιοπολιτική, την οικολογία.

* Η Εύη Παπαδοπούλου είναι δρ Ιστορίας της Τέχνης

Κώστας Ρουσσάκης, «Η αυλή των ηρώων», 2021, φωτ. akriviadis.gr