Οι μάχες και ο λόγος του ’21

Κώστας Ρουσσάκης, «Η αυλή των ηρώων» (λεπτομέρεια), 2021, φωτ. Μάκης Φάρος

Του Κώστα Βούλγαρη

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Β. ΦΑΚΛΑΡΗΣ, Οπλαρχηγοί, δεσπότες, πρίγκηπες κι αγωνιστές στα Βέρβενα του 1821, Θεσσαλονίκη 2021, σελ. 294

Καθηγητής Αρχαιολογίας στο ΑΠΘ, ο Παναγιώτης Φάκλαρης, βοηθός του Μανόλη Ανδρόνικου στις ανασκαφές της Βεργίνας, έχει πλούσιο ανασκαφικό έργο και σε άλλα σημεία του ελλαδικού χώρου, ενώ ταυτόχρονα μελετά την περιοχή καταγωγής του, την Κυνουρία. Τώρα, μας δίνει μια εικόνα του γενέθλιου τόπου του, του κυνουριακού χωριού Βέρβενα, στη διάρκεια της Επανάστασης του 1821.

Λόγω της γεωγραφικής θέσης του χωριού, αφού βρίσκεται σε μια απόληξη του Πάρνωνα η οποία δεσπόζει του κεντρικού αρκαδικού οροπεδίου, έχοντας οπτική επαφή με την Τριπολιτσά, αποφασίστηκε η δημιουργία στρατοπέδου, ενός από τα πέντε που θα έφτιαχναν τον κλοιό της Επανάστασης πέριξ της πρωτεύουσας του Μοριά, κατά το σχέδιο του Κολοκοτρώνη. Σημείο παρατήρησης της Τριπολιτσάς και των κινήσεων των εχθρικών στρατευμάτων, χώρος αποθήκευσης τροφίμων και πυρομαχικών, συγκέντρωσης των επαναστατών, σημείο εκκίνησης αυτών για τις πρώτες αψιμαχίες και εν τέλει για την πολιορκία της Τριπολιτσάς. Ταυτόχρονα, από εδώ περνούν οι επιφανείς της Επανάστασης, διαβουλευόμενοι για τα δέοντα, οπλαρχηγοί, προεστοί, οι συμμετέχοντες δεσπότες, ο Υψηλάντης, βεβαίως ο Κολοκοτρώνης και όλοι οι άλλοι.

Μετά την ήττα τους στο Βαλτέτσι, που ήταν και η πρώτη νικηφόρα μάχη της Επανάστασης, στις 18 Μαΐου 1821 οι Οθωμανοί βγαίνουν με όλη τη διαθέσιμη δύναμή τους από την Τριπολιτσά, με στόχο να χτυπήσουν το στρατόπεδο. Ένα μικρό μέρος φθάνει στα Βέρβενα, ενώ το κύριο σώμα, με τον επικεφαλής κεχαγιάμπεη, Μουσταφά, εγκλωβίζεται στη ρεματιά των Δολιανών, όπου είναι ταμπουρωμένος ο Νικηταράς, με μικρή δύναμη και τους κατοίκους, και μετά από ολοήμερη μάχη οι εχθροί αποκρούονται, όπως και το τμήμα που είχε φθάσει στα Βέρβενα. Το απόγευμα της ίδιας μέρας οι ταμπουρωμένοι αντεπιτίθενται και η υποχώρηση των Οθωμανών εξελίσσεται σε σφαγή τους, με αποτέλεσμα να μην επιχειρήσουν πάλι κάτι ανάλογο, προτιμώντας την ασφάλεια των τειχών της Τριπολιτσάς. Μάλιστα, λόγω της φονικότητας της μάχης των Δολιανών, όπως κι εκείνης των Δερβενακίων όπου επίσης ανδραγάθησε, ο Νικηταράς επονομάσθη «Τουρκοφάγος».

Η «διεκδίκηση» αυτής της μάχης στοιχειώνει την αφήγηση του Φάκλαρη και όλο το βιβλίο. Πώς θα πρέπει να ονομάζεται, η μάχη των Δολιανών, όπως έχει περάσει στην ιστορική αφήγηση αλλά και στη λαϊκή και τοπική μνήμη; Κι εδώ αναδεικνύεται το ερώτημα: η Επανάσταση είναι ένα πολεμικό γεγονός ή μια πολύ ευρύτερη διαδικασία; Η επιμονή του Παναγιώτη Φάκλαρη, να διεκδικήσει τη μάχη πρωτίστως για λογαριασμό του χωριού του (αφιερώνοντας 50 σελίδες του βιβλίου και άλλες διάσπαρτες), νομίζω ότι κατάφωρα τον αδικεί, τόσο ως πρόσωπο με σημαντικό επιστημονικό έργο, όσο και ως συγγραφέα του προκειμένου βιβλίου, όπου τα αποθησαυριζόμενα συμβάντα εν Βερβαίνοις είναι πάρα πολλά και ιδιαίτερα κρίσιμα για την Επανάσταση, τόσα και τέτοια που δεν συγκρίνονται με το στιγμιαίο γεγονός της μάχης των Δολιανών.

Για παράδειγμα, λόγω της αντιδικίας της Διοίκησης με τον Υψηλάντη, που είχε σαν αποτέλεσμα την αποχώρησή του από την πολιορκία της Τριπολιτσάς, εκεί στα Βέρβενα υπήρξε εξέγερση των στρατιωτών, «διά να σκοτώσουν τους προύχοντας», όπως αφηγείται ο Φωτάκος, την οποία εξέγερση εκτόνωσε ο Κολοκοτρώνης, πείθοντάς τους να συγκεντρωθούν έξωθεν του χωριού για να τους μιλήσει, με τη δέσμευσή του πως «έπειτα από την ομιλία ό,τι αποφασίσουν θα τους είναι σύντροφός των». Τους εμίλησε, και «Οι λόγοι αυτοί έκαμαν το πλήθος και διελύθη, αφού τους υπεσχέθη, ότι θα τους φέρει οπίσω τον Υψηλάντην». Ναι, όλα αυτά, τους λόγους και τις εμφύλιες αντιπαραθέσεις, περιλαμβάνει κάθε επανάσταση, και όντως τα Βέρβενα είναι ο τόπος όπου συνέβησαν πολύ σημαντικά πράγματα αυτής της διαδικασίας, όλα όσα αναφέρει στο βιβλίο του ο Παναγιώτης Φάκλαρης. Βεβαίως το αποτέλεσμα κάθε επανάστασης κρίνεται τελικά από την έκβαση των στρατιωτικών επιχειρήσεων, από τις στιγμές των όπλων, όμως η ίδια η επανάσταση διαρκεί πολύ περισσότερο.

Επειδή όμως η κοινωνική αντίληψη για την Επανάσταση, αλλά και για όλη τη νεοελληνική διαδρομή, δομείται μέσα από την ακολουθία των πολεμικών γεγονότων (εδώ το εκπαιδευτικό σύστημα έχει τεράστια ευθύνη), οι σημερινοί κάτοικοι των Βερβένων νιώθουν ιστορικά αδικημένοι, αφού τη δόξα της μάχης, και την ούτως νοούμενη αίγλη της Επανάστασης, την καρπούνται τα Δολιανά, που την εποχή εκείνη ήταν ένας οικισμός υποδεέστερος των Βερβένων, στρατηγικά δε ασήμαντος. Δυστυχώς, ο Παναγιώτης Φάκλαρης, ήδη από τον Πρόλογο, ενδίδει στην «θεραπεία» αυτού του αισθήματος των συγχωριανών του, δηλώνοντας μάλιστα πως «το ενδιαφέρον (τ)ου για το αντικείμενο αυτής της μελέτης ήταν πρωτίστως βιωματικό και δευτερευόντως ερευνητικό». Λυπάμαι, αλλά εδώ θα πρέπει να αναφέρω κάποια παραδείγματα.

Ο Φάκλαρης παραθέτει ένα μόνο δημοτικό τραγούδι για τη μάχη, «Ο Κιαχαγιάμπεης», από τη συναγωγή του Μιχαήλ Λελέκου (Επιδόρπιον, 1888, σ. 40-41), όμως το παραθέτει πετσοκομμένο, αφού αφαιρούνται 13 ενδιάμεσοι στίχοι, καθώς και το καταληκτήριο εξάστιχο, έτσι ώστε να αναφέρονται μία φορά τα Βέρβενα (όχι πάντως ως τόπος της μάχης) αλλά μην υπάρχει η λέξη Δολιανά, τα οποία στο τραγούδι αναφέρονται 9 φορές! Καταστρέφοντας έτσι τη νοηματική συνοχή του τραγουδιού, το οποίο διαβάζοντάς το κανείς δεν βγάζει νόημα, αλλά και την εξαιρετική ρυθμοποιία του.

Ο Φάκλαρης αποφεύγει βέβαια και άλλα δημοτικά και δημώδη άσματα που αναφέρονται στη μάχη, η οποία όμως καταγράφεται ως μάχη των Δολιανών, αρχής γενομένης από την έκδοση “Narrative of a Greek Soldier – Containing anectodes and occurrences”, New York, 1830, όπου ο Petros Mengous αποθησαυρίζει το συλλεχθέν το 1825: Πάλιν επιάστε ο πόλεμος/ και των Τουρκών ο όλεθρος/ πολεμούν ’στα Δολιανά/ κλαίουν μάναις για παιδιά.

Όπως αποφεύγει κι ένα άλλο, του «κολοκοτρωναίικου κύκλου»: Πόλεμος στα Δολιανά,/ Σκούζουν μάνναις για παιδιά./ Ο Καπετάν Νικηταράς/ πολεμάει σαν πουτσαράς∙/ Μέσ’ στους κάμπους πάει κοιμάται,/ και κανέναν δε φοβάται (Μ. Λελέκου, Δημοτική ανθολογία, 1868, σ. 26), που δείχνει και το αποτέλεσμα της μάχης, αφού πλέον οι επαναστάτες κατεβαίνουν στον κάμπο και πολιορκούν την Τριπολιτσά.

Επίσης, ο Φάκλαρης ξεκινά την «περιήγησή» του στον τόπο του χωριού των Βερβένων από την αρχαιότητα, και φθάνοντας στο τέλος του 18ου αιώνα το χαρακτηρίζει «κλεφτοχώρι», και τους κατοίκους του «ξεσηκωμένους ως κλέφτες», αφού ο κλέφτης Θανάσης Καράμπελας –ο οποίος τελικά σκοτώθηκε στο Μέτσοβο– καταγόταν από τα Βέρβενα, παραθέτοντας και δύο δημοτικά τραγούδια, ένα της περιοχής και ένα από τη δράση του στη Ρούμελη και βορειότερα. Εδώ φαντάζομαι πως αντλεί στοιχεία από τη (μη αναφερόμενη) μονογραφία του ιστορικού συγγραφέα Θάνου Βαγενά, Θανάσης Καράμπελας. Ο πολυτραγουδισμένος κλέφτης (1939), ο οποίος μάλιστα έχει παραθέσει 12 παραλλαγές του πρώτου τραγουδιού στην Πελοπόννησο και 5 του δεύτερου στη βόρεια Ελλάδα!

Ο Φάκλαρης αποσιωπά το επεισόδιο του 1805-1806, όταν κορυφώνεται ο διωγμός των κλεφτών (μήπως τότε φεύγει κι ο Καράμπελας για την Ρούμελη; – ή έστω λίγο πριν την κορύφωση του διωγμού;). Τότε, λοιπόν, οι διωκόμενοι κλέφτες, νιώθοντας προδομένοι αλλά και προσβεβλημένοι από τους κατοίκους των Βερβένων, επιδράμουν στο χωριό. Όπως το αφηγείται ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: «Εστείλαμε εις τα Βέρβενα να μας στείλει ψωμί και ζωοτροφές και αυτοί μας αποκρίθηκαν: ‘Έχουμε βόλια και μπαρούτι’. Και επήγαμε και τους εχαλάσαμε...». Τι δηλώνει η φράση του Κολοκοτρώνη, «επήγαμε και τους εχαλάσαμε»; Υπήρξαν νεκροί; Πυρπολήθηκαν σπίτια; Αυτό σημαίνει «τους εχαλάσαμε» στην ορολογία της εποχής. Στο βιβλίο απουσιάζει το γεγονός, όπως και οποιαδήποτε αναφορά σε άλλο σχετικό μελέτημα του Βαγενά (1946), υπό τον χαρακτηριστικό τίτλο Ο Θ. Κολοκοτρώνης χάλασε τα Βέρβενα: (άγνωστο ιστορικό επεισόδιο), που ένα αντίτυπό του βρίσκεται στη βιβλιοθήκη του ΑΠΘ...

Κι όμως, αυτό το επεισόδιο στα Βέρβενα, στιγμιότυπο της παμπελοπονησσιακής εκστρατείας εξόντωσης των κλεφτών, όπως πρόσταζε το φιρμάνι του Σουλτάνου, μέρος της οποίας ήταν και ο αφορισμός του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη από τον Πατριάρχη, αποτελούσε μια ιδανική ευκαιρία να δειχθεί το πώς, μετά από μόλις δεκαπέντε χρόνια, οι ίδιοι αυτοί ορεσίβιοι, προνεωτερικοί κάτοικοι του χωριού, μέσα από τη διαδικασία της Επανάστασης μεταμορφώνονται σε υποκείμενα της ιστορίας, αψηφώντας την εξουσία του Σουλτάνου και της Εκκλησίας, και μετέχοντας στην ίδρυση του πολιτικού έθνους-κράτους. Αν αυτό δεν είναι ζητούμενο, σε μια σημερινή αφήγηση της Επανάστασης, τότε ποιο είναι;

Ο λόγος για την Επανάσταση του 1821 έχει ακόμα να διανύσει πολύ δρόμο. Είναι όμως κρίμα, ακόμα και δουλειές τοπικής ιστορίας που σπάνια γίνονται με το επιστημονικό background του Παναγιώτη Φάκλαρη, να διολισθαίνουν στην ικανοποίηση του τοπικού αισθήματος, αδικώντας έτσι, όσα άλλα, πολλά και ενδιαφέροντα, κομίζουν οι σελίδες τους.