Διαφωτισμένη ιστορία

Του Πέτρου-Ιωσήφ Στανγκανέλλη

ΠΕΤΡΟΣ Θ. ΠΙΖΑΝΙΑΣ, Η Ελληνική Επανάσταση. 1821-1830, εκδόσεις Εστία, σελ. 271

Όταν πέθανε ο Christopher Hill, ο Έρικ Χόμπσμπάουμ έγραψε γι’ αυτόν, για τον μεγαλύτερο βρετανό μαρξιστή ιστορικό, ότι κατόρθωσε να ξαναφέρει στο φως μια ολόκληρη εποχή, αυτή της Αγγλικής Επανάστασης. Διότι, οι επαναστάσεις, όσο χρονικά απομακρυσμένες κι αν είναι, έχουν ένα κακό για τους εκάστοτε κυρίαρχους: τους προκαλούν ακόμη τρόμο. Και, ανεξάρτητα από τον χαρακτήρα τους, το πιο σημαντικό είναι ότι συνέβησαν.

Η ιδρυτική στιγμή του ελληνικού κράτους, το οποίο προέκυψε από μια επανάσταση, δεν θα μπορούσε παρά να αποτελεί, ήδη από τα πρώτα χρόνια μετά το ’21, ένα πεδίο διαμάχης αλλά κι ένα αντικείμενο υπό διαρκή διεκδίκηση. Υπάρχει ένα ’21 «εθνικό», ένα ’21 «χριστιανικό», ένα ’21 «απελευθερωτικό», ένα ’21 «εκσυγχρονιστικό», ένα ’21 «ευρωπαϊκό», κι άλλα, ων ουκ έστι αριθμός.

Το 2021, έτος επετειακό, υπήρξε αφορμή για την έκδοση αρκετών βιβλίων σχετικών με την Επανάσταση. Σημαντικές μονογραφίες, παλαιότερων αλλά και νεότερων ερευνητών, που εμπλουτίζουν τη βιβλιογραφία, συλλογικοί τόμοι, συνθέσεις, καθώς και -αναπόφευκτες «παρεμβάσεις»–, συγγραφέων που ελάχιστη προγενέστερη σχέση έχουν με την εποχή, ή και με την ιστορική πειθαρχία, αλλά που, εμπορικά σκεπτόμενοι, θέλησαν να επενδύσουν στην εκδοτική συγκυρία.

Στην πλημμυρίδα των έργων για την Ελληνική Επανάσταση, το βιβλίο του Πέτρου Πιζάνια ξεχωρίζει. Όχι γιατί δίνει μια «οριστική απάντηση» για το τί ήταν το ’21 – άλλωστε, όποιος αναζητά οριστικές απαντήσεις καλό είναι να μην τις ψάχνει ματαίως σε οποιαδήποτε επιστήμη. Ούτε, βέβαια, γιατί καταφεύγει σε ευκολίες και τεχνάσματα, για να κολακέψει τους αναγνώστες, τους μαθημένους σε κοινούς τόπους και στερεοτυπικές αναγνώσεις της περιόδου. Αλλά γιατί, μέσω μιας περίτεχνης επιχειρηματολογίας, αλλά κι ενός ύφους που θα μπορούσε να αναχθεί στις καλύτερες στιγμές της γαλλικής ιστοριογραφίας, προσφέρει στον επαρκή αναγνώστη μια πλήρη εικόνα των επαναστατικών χρόνων.

Πρόκειται για ένα εγχείρημα διττό: να παρουσιαστεί, δηλαδή, μια ευσύνοπτη αλλά και πλήρης εικόνα της Επανάστασης του 1821, χωρίς εκπτώσεις ως προς την πολυπλοκότητα της επαναστατημένης εκείνης κοινωνίας, χωρίς να αποκρύπτονται τα ερωτήματα που παραμένουν ακόμα, μετά από δύο αιώνες ιστορικών μελετών. Πρόκειται, όμως, και για μια προσπάθεια αποκαθαρμού από ιδεολογικές χρήσεις και καταχρήσεις του ’21, από δύο αιώνες εποικισμού του συλλογικού φαντασιακού από εδραιωμένες εξουσίες οι οποίες κατασκεύασαν ένα ’21 στα μέτρα τους, κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσή τους.

Η Ελληνική Επανάσταση του Πιζάνια είναι γραμμένη έτσι, ώστε να απευθύνεται ταυτόχρονα σε δύο κοινότητες: αυτή των ομοτέχνων του, αλλά κι εκείνη των φιλομαθών πολιτών. Παίρνει θέση σε επιστημονικές διαφωνίες και διερωτήσεις, σε διαφορετικές ερμηνείες και αναπτύξεις, κι αυτή του την θέση παρουσιάζει στους αναγνώστες. Συχνά, κάτω από τις γραμμές, υποφώσκει μια διάθεση πολεμικής, έναντι απόψεων ομοτέχνων του, η οποία διαπερνά το κείμενο, κατευθυνόμενη, όμως, στο μείζον, το οποίο είναι η πειθώ του πολίτη- αναγνώστη. Διότι, αυτός ενδιαφέρει τον Πιζάνια. Όχι ο αναγνώστης-καταναλωτής, αλλά ο αναγνώστης ο καταπλακωμένος από δεκαετίες και δεκαετίες παραπλανητικών ονομασιών και επιθετικών προσδιορισμών (Παλιγγενεσία, Αγώνας για ανεξαρτησία, Ιερός αγώνας…).

Θα μπορούσε να μιλήσει κανείς για ένα υπόδειγμα «υψηλής εκλαΐκευσης», αν ο συγκεκριμένος όρος γινόταν κατανοητός στα καθ’ ημάς με τον τρόπο που του άρμοζε. Διότι, σε αντίθεση με τετριμμένες απόψεις, η έγνοια του συγγραφέα για την κατανόηση ενός κειμένου προς δημοσίευση, δεν είναι κάτι που έρχεται «απ’ έξω» ή «μετά». Δεν αποτελεί τμήμα ενός παρέργου ή μιας δευτερεύουσας διαδικασίας, η οποία εκκινείται από κάποιον επιστήμονα όταν αποφασίσει να λερώσει τα χέρια του, κατεβαίνοντας από τον Όλυμπο της Γνώσης για να προσφέρει σε «αδαείς» αναγνώστες ένα υποκατάστατο της εικόνας της τέχνης του. Η έγνοια της παρακολουθησιμότητας, της κατανοησιμότητας, της πειθούς, αποτελεί (ή θα όφειλε να αποτελεί) καταστατικό στοιχείο κάθε επιστημονικής δημοσίευσης. Το μόνο που αλλάζει, το μόνο που μεταβάλλεται, στην περίπτωση ενός έργου που απευθύνεται σε ένα πιο ευρύ κοινό, είναι η πρόσθεση, κατά την ύφανση του κειμένου, όσων θα θεωρούνταν ευκόλως εννοούμενα, ως κατακτημένη πρότερη γνώση, από την πλευρά ενός εξειδικευμένου, «ειδικού» αναγνώστη.

Είναι προφανές το παιδευτικό, διαφωτιστικό πρόταγμα του Πιζάνια. Όπως είναι και προφανής η εργώδης προσπάθεια της παρακολουθισιμότητας, τόσο, ώστε θα μπορούσε κανείς να ανασυγκροτήσει νοερά τις ερωτήσεις που θα μπορούσαν να τεθούν από τους δυνητικούς αναγνώστες, τόσο στις διάφορες ερμηνείες του ιστορικού υλικού όσο και στα επιχειρήματα του συγγραφέα. Εδώ φαίνεται η σκεύη ενός, επί χρόνια πανεπιστημιακού δασκάλου, αλλά και ενεργού πολίτη, που διαθέτει μια σαφή εικόνα σχετικά με το τί ήταν, αλλά και το πώς προβάλλεται το ’21, ιδίως τα τελευταία χρόνια. Βιβλία σαν αυτό του Πέτρου Πιζάνια λείπουν από την εγχώρια παραγωγή. Ευτυχώς, δεν λείπουν οι πολύ ενδιαφέρουσες ιστορικές μονογραφίες∙ δυστυχώς, περισσεύουν τα συμπιλήματα και τα (δήθεν) «λαϊκά» αναγνώσματα. Οι λόγοι τους οποίους θα μπορούσε κάποιος να επικαλεστεί, γι’ αυτή την έλλειψη, είναι πολλοί και διάφοροι, και δεν θα μπορούσα καν να τους απαριθμήσω εδώ. Ανεξάρτητα από αυτούς, ο Πέτρος Πιζάνιας ανέλαβε μια ευθύνη η οποία, σε τελική ανάλυση, είναι μια ευθύνη έναντι της κοινωνίας, κι αυτό, ιδίως στις μέρες μας, αλλά και σε κάθε εποχή, είναι από μόνο του πολύ σημαντικό.

Κορνήλιος Γραμμένος, Ακμάζουσα, 1993, λάδι σε καμβά, 100 x 100 εκ.