Ο Καβάφης στην Ιταλία

Του Μάσσιμο Κατσούλο*

KOSTANTINOS KAVAFIS, Poesie e Prose, a cura di Renata Lavagnini e Cristiano Luciani, Bompiani 2021, σελίδες 2912 (δίγλωσση έκδοση)

Έξω απ’ την Ελλάδα η φήμη του Καβάφη είναι τόσο μεγάλη, ώστε σκιάζει τους άλλους μείζονες Έλληνες ποιητές του εικοστού αιώνα: λ.χ. τον Βάρναλη, τον Ρίτσο, τον Σεφέρη. Άλλωστε ένα πρόσφατο μελέτημα του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης έδειξε ότι ο Καβάφης είναι, μαζί με τον Πεσσόα και τον Μπόρχες, ο πιο μεταφρασμένος ποιητής στον κόσμο, και κατά μία πρόχειρη σταχυολόγηση, προέκυψε ότι 135 ποιητές, απ’ όλη την οικουμένη και διαφόρων εποχών, αφιέρωσαν ποιήματα στον Καβάφη ή έγραφαν ποιήματα “α λα Καβάφη”. Ανάμεσά τους υπάρχουν μεγάλα ονόματα του ποιητικού γαλαξία: Brecht, Brodsky, Auden, Gatto, Luzi, Montale, Spaziani, Merrill, Herbert.

Για να περιοριστώ στην ιταλική περίπτωση, υπάρχουν δέκα άριστες μεταφράσεις ποιημάτων του Καβάφη: από τον F. M. Pontani (στον οποίο οφείλουμε και άψογες μελέτες περί των ιστορικών πηγών των ποιημάτων και περί της μετρικής τους) έως τον Nicola Crocetti, την Paola Maria Minucci, τον Andrea di Gregorio, για να αναφερθώ μόνον στους πιο γνωστούς.

Το ερώτημα λοιπόν είναι αν χρειαζόταν μία ακόμη ιταλική μετάφραση των ποιημάτων του Καβάφη. Μέχρι τώρα, με εξαίρεση εκείνη του Crocetti, που το 1985 είχε δημοσιεύσει τα “Κρυμμένα”, όλες οι ιταλικές εκδόσεις είναι μεταφράσεις των ευπώλητων “ερωτικών”, με ελάχιστη προσοχή στην πολύ ενδιαφέρουσα φιλολογική πλευρά της ποιητικής παραγωγής του “Μεγάλου Αλεξανδρινού” και στα πεζά κείμενά του.

Έτσι, το εγχείρημα του Cristiano Luciani και της Renata Lavagnini δεν είναι μια πολλοστή (άχρηστη, θα τολμούσα να πω) μετάφραση του Καβάφη, αλλά μπορεί να θεωρηθεί ως η ολοκλήρωση του κύκλου, το τελικό βήμα προς την πλήρη ανάγνωση και τη σφαιρική γνώση της εικόνας του Καβάφη, ως ποιητή και διανοουμένου. Δεν είναι μόνο ότι για πρώτη φορά όλα τα πεζά, όλες οι επιστολές του συγγραφέα μεταφράζονται, αλλά και η φιλολογική επιμέλεια, η παρουσίαση όλου του αρχείου Καβάφη.

Οι δύο φιλόλογοι μας πάνε στο εργαστήριο του ποιητή, εστιάζουν εξονυχιστικά στα τεκμήρια, εξετάζουν υπομονετικά τις εκδοτικές παραλλαγές, ερευνώντας τον τεράστιο όγκο των ντοκουμέντων και των προσχεδίων. Στα 154 ποιήματα του καβαφικού κανόνα προστίθενται τα Αποκηρυγμένα, τα Ανέκδοτα και, πρώτη φορά, τα Ατελή (εκδοθέντα το 1991 σε φιλολογική μορφή από την Lavagnini), όλα με μετάφραση και εκτενή σχόλια πολύ χρήσιμα, όχι μόνον για τον αλλόγλωσσο κοινό αλλά για τα περίπλοκα φιλολογικά προβλήματα που τα Ατελή παρουσιάζουν.

Οι πολύχρονες έρευνες έφεραν στο φως τις πολλές παραλλαγές, τις πολλές υποσημειώσεις του ποιητή, τις περικοπές από τις πηγές του, τις αλλαγές μίας λέξης ή ενός στίχου μέχρι την τελευταία στιγμή. Αλλαγές που μας παρουσιάζουν αφ’ ενός το κείμενο εν τω γίγνεσθαί του και αφ’ ετέρου μας δείχνουν την προσοχή με την οποία ο Καβάφης έθιγε τα «ευαίσθητα, για την εποχή εκείνη προβλήματα. Για παράδειγμα, στο «ατελές» ποίημα “Στην προκυμαία” (Απρίλης 1920), το κείμενο που διαβάζουμε έχει τους εξῆς στίχους: “Νύχτα μεθυστική, στα σκοτεινά, στην προκυμαία, Κ΄ έπειτα στο μικρό δωμάτιο του πορνικού ξενοδοχείου - ὅπου δοθήκαμε πλήρως στὸ νοσηρόν μας πάθος, όλες τις ώρες στον ‘δικό μας’ έρωτα...”. Το επίθετο “νοσηρόν” και η κτητική αντωνυμία “δικό μας” εγράφησαν σε δεύτερη φάση, μετά από πολλούς αναστοχασμούς και πολλές διορθώσεις, όπως μαρτυρούν οι πολλαπλές διαγραφές, που κάνουν δύσκολη την ανάγνωση του κειμένου και μας δηλώνουν γιατί το ποίημα έμεινε ατελές και ανέκδοτο). Επίσης, δίπλα στο στίχο “ως που τα τζάμια γυάλισαν με την καινούρια μέρα” έμεινε η παραλλαγή “ως που γυάλισε στα τζάμια η καινούρια μέρα”. Ουδείς ξέρει τελικά ποιά θα ήταν η απόφαση του ποιητή.

Η άλλη αρετή του βιβλίου έγκειται στο γεγονός ότι παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην ιταλική γλώσσα τα πεζά και τα γράμματα σε φίλους, συγγενείς και γνωστούς. Πρόκειται για κείμενα που μαρτυρούν τους ανθρώπινους δεσμούς, την προσοχή και την ανησυχία του ποιητή για την έκδοση των ποιημάτων του, τα ποικίλα ενδιαφέροντά του, την προσοχή του για θέματα και προβλήματα που αφορούσαν τον Ελληνισμό, τις πολιτικές σχέσεις Αιγύπτου-Αγγλίας, το καυτό θέμα της γλώσσας, την ευρεία γνώση του σε βιβλία για αυτά τα θέματα. Μερικοί τίτλοι είναι σημαντικοί: “Για το τελικό Ν” “Η συνάντηση των φωνηέντων εν τη προσωδία” “Περί των αρχαίων σοφιστών”, “Το τέλος του Οδυσσέα”, “Elginean Marble”, “My first journey in Greece”, “Grammaire du grec moderne του Pernot” …

Από τη δουλειά του Luciani και της Lavagnini προκύπτει, η πλήρης φισιογνωμία του ποιητή, η μορφή ενός διανοούμενου που ζεί πλήρως την εποχή του, που έχει πλήρη συνείδηση των πολιτιστικών, πολιτικών και γλωσσικών προβλημάτων του καιρού του.

*Ο Μάσσιμο Κατσούλο είναι κλασικός φιλόλογος και μεταφραστής νεοελληνικής λογοτεχνίας

Μάρω Μιχαλακάκου, In Orbit (λεπτομέρεια), 2021, μεικτή τεχνική, ύψος 380 εκ.