Για τη διεκδίκηση των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων»

Του Παναγιώτη Νούτσου*

Στις τελευταίες εβδομάδες, εντός και εκτός της εγχώριας Βουλής, εκδιπλώθηκε ξανά η προβληματική των «ανθρωπίνων δικαιωμάτων». Στον ιστορικό ορίζοντα της εποχής μας η δυσχερής πρόσβαση ή ο οριστικός αποκλεισμός από την αγορά εργασίας δεν ευνοεί την υποθετική "άρση" της ίδιας της εργασίας. Στην καλύτερη περίπτωση συναρτάται η "χειραφέτησή" της με το γεγονός ότι "κάθε άνθρωπος γίνεται εργάτης και η παραγωγική δουλειά παύει να αποτελεί ταξική ιδιότητα" (Marx 1871: 343). Η ίδια άλλωστε αντίληψη του δικαιώματος της απασχόλησης διαθλάται και στην απόπειρα σύλληψης μιας αντι-κοινωνίας που θα υπερβαίνει την υπάρχουσα, οπότε αναμένεται να εξαλειφθεί απλώς η "δουλική υποταγή των ατόμων" στον καταμερισμό εργασίας και η τελευταία να έχει καταστεί "όχι μόνο μέσο ζωής, αλλά η πρωταρχική της ανάγκη" (1875: 21). Ο "πολιτισμένος" ("Zivilisierte"), σε "όλους τους ενδεχόμενους τρόπους παραγωγής", ακόμη και σ’ αυτόν των "συνεταιρισμένων παραγωγών" που ασκούν "κοινό έλεγχο" στην παραγωγή και την εκθρονίζουν από τη θέση της "τυφλής δύναμης", έχει μπροστά του το "κράτος της αναγκαιότητας": μόνο "πάνω" και "πέρα" απ' αυτό αρχίζει να τελείται η "ανάπτυξη των ανθρωπίνων δυνάμεων" που ισχύει ως "αυτοσκοπός" (1894: 828).

Το "κράτος της αναγκαιότητας" γίνεται περισσότερο δυσβάσταχτο σε συνθήκες ανεργίας, πλημμελούς ασφάλισης, ισχνής σύνταξης και καθολικής εξαθλίωσης, προς την οποία μπορεί να κατατείνουν οι αλληλοσυμπλεκόμενοι μηχανισμοί "αποκλεισμού". Πρόκειται για τα δικαιώματα του φύλου, της ηλικίας, της εκπαίδευσης, της πληροφόρησης, της υγείας, του περιβάλλοντος, της δημιουργίας, της κοινότητας, της διαφοράς, της άμυνας στη συμβολική βία και την καταστολή, της αντίστασης στα "αναπτυξιακά" πρότυπα και την κατανάλωση, της πολιτιστικής ιθαγένειας σε ένα πολυπολιτισμικό περίγραμμα συμπεριφοράς, της άμεσης δημοκρατίας κ.λπ. Οι δείκτες αυτοί σχηματίζουν, όχι τόσο ευκρινώς, δύο ξεχωριστές ενότητες που απαιτούν περαιτέρω διευκρίνιση. Αν ο υπό διάθεση χρόνος συνιστά τα έξοδα παραστάσεως στη διαδικασία αναπαραγωγής της εργασιακής δύναμης του ανθρώπου, η προτεραιότητα δίδεται στον εργάσιμο χρόνο. Αν, αντίθετα, αυτός αντιμετωπίζεται ως ριζικά διαφορετικός από τον υπό διάθεση χρόνο, τότε προτάσσεται ο τελευταίος. Η διακρίβωση ωστόσο των όρων συνέχειας και ασυνέχειας ανάμεσα στις δυο πλευρές του χρόνου, στον οποίο αναλίσκεται ο άνθρωπος, επιτάσσει μια νέα κατάταξη των δικαιωμάτων: οι απανταχού "αποκλεισμένοι" είναι φορείς δικαιωμάτων τόσο του εργάσιμου όσο και του υπό διάθεση χρόνου.

Από τη μία η κλίμακα φτάνει έως τη μείωση του χρόνου εργασίας, χωρίς βέβαια την απίσχναση του εισοδήματος, και από την άλλη η επαύξηση του διαθέσιμου χρόνου (χωρίς να καθίσταται δαπανηρός ή περιττός) συνεπάγεται τη δυνατότητα να διπλασιάζεις τον κόσμο: πέρα απ’ αυτόν που σε καθηλώνει στις ανάγκες και τους καταναγκασμούς του επιούσιου, διανοίγεται ένας δεύτερος που φέρει και τη σφραγίδα ή έστω την αγρύπνια σου. Αν η αναψυχή παραπέμπει στη δημιουργία εστιών πολιτικής παιδείας και κοινωνικών αντισωμάτων, όσοι κατακτούν υψηλά ποσοστά διαθέσιμου χρόνου μπορούν να καταστούν εκφραστές μιας νέας "φιλανθρωπίας".

Τα κοινωνικά κινήματα που καταφάσκουν την αυτοδημιουργία έχουν περισσότερες ευκαιρίες εκδίπλωσης, λόγω της αξιοποίησης του διαθέσιμου χρόνου των μελών τους. Απ’ αυτήν την άποψη η πλειοψηφία τους, τουλάχιστον στις τεχνολογικά αναπτυγμένες κοινωνίες, είναι μορφές αυτοοργάνωσης της "κοινωνίας των πολιτών" που επιχειρούν τη "διαρκή πολιορκία" (Habermas 1985: 59) των διαταξικών σχισμάτων της ετερόνομης κοινωνίας.

Αυτή η πολυκεντρική αμφισβήτηση της εξουσίας των πολιτικών θεσμών, της ετερονομίας, της μισθωτής εργασίας, της μετατροπής των αξιών χρήσης σε εμπορεύσιμα καταναλωτικά προϊόντα, της καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος, της «ειρηνικής» χρήσης της πυρηνικής ενέργειας, της ανισότητας των φύλων, της παρεχόμενης εκπαίδευσης, εγγράφεται ως εναλλακτική πρόταση που αφορά τόσο το χρόνο εργασίας όσο και τον ολοένα αυξανόμενο χρόνο της «σχόλης», εντός του οποίου αναπτύσσεται και η ηλεκτρονική οικοαπασχόληση. Επιπλέον, η διεθνής αλληλεγγύη, προφανώς και μέσα από τον ηλεκτρονικό συντονισμό, κρίνεται απολύτως αναγκαία, αν ληφθεί μάλιστα υπόψη ό,τι συνθέτει το «Παγκόσμιο Κοινωνικό Εγερτήριο». Η αντίθεση προς όλη την κλίμακα των μορφών κοινωνικής εξαθλίωσης και ανελευθερίας περνά τόσο από τα ζητήματα του εργάσιμου χρόνου (δηλαδή συνάπτεται με τη δράση των ομόλογων εργατικών ενώσεων, χωρίς να λανθάνει η αυξομείωση της δυναμικής τους και η προϊούσα ενσωμάτωση στην κατεστημένη «λογική» των πραγμάτων) όσο και από τα αιτήματα του υπό διάθεση χρόνου, τα οποία κατά τις τελευταίες δεκαετίες ανέδειξαν τα «νέα κοινωνικά κινήματα».

[Για τα παραθέματα του παρόντος κειμένου βλ. Χρόνοι επανεκκίνησης (Αθήνα 2019, 380-382) και Προς την «Τέταρτη βιομηχανική επανάσταση» (Αθήνα 2020, 410/411)]

*Ο Παναγιώτης Νούτσος είναι ομότιμος καθηγητής Κοινωνικής και Πολιτικής φιλοσοφίας του Παν/μίου Ιωαννίνων

Κωστής Χατζημιχάλης, Ξάνθη, αρχοντικά