Περί της ανυπαρξίας των συνωμοσιών

Του Παναγιώτη Βούζη

ΠΙΕΡ-ΑΝΤΡΕ ΤΑΓΚΙΕΦ, Σύντομη πραγματεία περί συνωμοσιολογίας, μετάφραση Σώτη Τριανταφύλλου, εκδόσεις Πατάκη, σελ. 384

Πρόκειται για ένα κακό αλλά καθόλου αμελητέο βιβλίο. Ο όρος «θεωρία συνωμοσίας» εισάγεται από τον Καρλ Πόππερ στη μελέτη του Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της και αναφέρεται σε μία ψευδοεπιστημονική προσέγγιση όπου «η εξήγηση ενός κοινωνικού φαινομένου συνίσταται στην αποκάλυψη των ατόμων ή των ομάδων που έχουν συμφέρον από ένα συγκεκριμένο γεγονός ή φαινόμενο… που το σχεδίασαν και συνωμότησαν ώστε να συμβεί». Πρόκειται, όπως εξηγεί ο Ταγκιέφ, για έναν τρόπο συλλογισμού κοντινό στην παράνοια, σύμφωνα με τον οποίο είναι δυνατόν, παρόλη την πολυπλοκότητα των κοινωνικών και ιστορικών συνθηκών, να καταστεί ορατή μία αιτιώδης-αιτιακή ακολουθία που οδηγεί στους υπεύθυνους ενός αρνητικού συμβάντος ή συγκυρίας. Αυτός ο τρόπος συλλογισμού διακρίνει παντού κρυφές προθέσεις και εξοβελίζει τον παράγοντα του τυχαίου, ώστε αντιβαίνει στην επιστημολογική αρχή του «παράδοξου των συνεπειών», την οποία διατύπωσε ο Μαξ Βέμπερ με τη μορφή, για παράδειγμα, της παρατήρησης ότι η σχέση ανάμεσα στο τελικό αποτέλεσμα της πολιτικής δραστηριότητας και στην πρωταρχική πρόθεση αποδεικνύεται παράδοξη, καθώς είναι αναπόφευκτες οι ανεπιθύμητες συνέπειες.

Στο βιβλίο του Ταγκιέφ περιλαμβάνεται μία εμβριθής έρευνα για την εξακολουθητική, στην πορεία της Ιστορίας, ενοχοποίηση των Εβραίων με την κατηγορία της συνωμοσίας. Όμως οι προβληματικές απολήξεις της Σύντομης πραγματείας είναι σοβαρές και μπορούν να χωριστούν σε δύο ομάδες: Σε αυτές που συνδέονται με την εποχή της έκδοσής της (το 2013 στα γαλλικά, στα ελληνικά το 2016) και σε αυτές οι οποίες φτάνουν μέχρι τη σημερινή πανδημική κατάσταση.

Όσον αφορά στις πρώτες, ο Ταγκιέφ χρησιμοποιεί συστηματικά ένα τέχνασμα το οποίο θα μπορούσε να ονομαστεί «παρωδία του πραγματικού». Λόγου χάρη, στη σελίδα 245 γράφει: «…η πολιτική εξουσία… υπόκειται (σύμφωνα με τους συνωμοσιολόγους) στις επιθυμίες απόκρυφων οικονομικο-χρηματιστικών δυνάμεων…». Εδώ ξεκινά από το πραγματικό γεγονός της εξάρτησης των κυβερνήσεων από τις εταιρείες και τους οικονομικούς οργανισμούς αλλά με τη λέξη «απόκρυφων» επιτρέπει να παρεισδύσουν η θρησκευτική, η μυστικιστική και η μαγική διάσταση, οι οποίες το κάνουν να φαίνεται εξωπραγματικό. Μεθοδικά λοιπόν, μέσω της παρωδίας του πραγματικού, απενοχοποιούνται οι πολιτικές και οι οικονομικές ελίτ, ενώ ευτελίζεται ή και γελοιοποιείται κάθε επισήμανση της αυξητικής τάσης των ανισοτήτων, των μονομερών προτεραιοτήτων της παγκοσμιοποίησης, της παραπληροφόρησης ή και της προπαγάνδας των μέσων ενημέρωσης. Επιπλέον, διανοούμενοι όπως ο Τσόμσκυ, ο Μπουρντιέ, ο Ντεμπόρ δέχονται σφοδρή επίθεση και η κριτική στον νεοφιλελευθερισμό εν γένει αντιμετωπίζεται ως ριζοσπαστική κριτική, η οποία ασκείται αποκλειστικά από την άκρα Αριστερά και την άκρα Δεξιά και είναι ταυτόσημη με τη συνωμοσιολογία.

Όσον αφορά στις προβληματικές απολήξεις, οι οποίες φτάνουν μέχρι τη σημερινή πανδημική συγκυρία, η Σύντομη Πραγματεία ανήκει σε μία προπανδημική βιβλιογραφία, στο πλαίσιο της οποίας έχει διαμορφωθεί μία αντιδραστική ρητορική ακαριαίας μειωτικής κατηγοριοποίησης του αντιπάλου. Έτσι η εκδοχή, η αντιτιθέμενη στην εκάστοτε επίσημη εκδοχή για τα γεγονότα, κατηγοριοποιείται αυτομάτως ως λαϊκισμός, ο λόγος ο οποίος διαχωρίζεται από τον λόγο τον μεταδιδόμενο από τα κυρίαρχα μέσα ονομάζεται «δημαγωγία». Στην πανδημική εποχή αυτή η ρητορική έχει επιταθεί, με συνέπεια οποιαδήποτε συμπεριφορά δεν συμμορφώνεται στην επιβαλλόμενη διαγωγή να χαρακτηρίζεται κατευθείαν ανεύθυνη, φονταμενταλιστική ή φασιστική, και σε κάθε αίτημα ελευθερίας να προσάπτεται η πλάνη του μεσσιανισμού.

Ο Ταγκιέφ πραγματεύεται το θέμα των ψεύτικων συνωμοσιών. Τις σχετικές όμως θεωρίες τις επενδύει με τέτοια ειρωνεία και τις καταβαραθρώνει μέχρι το σημείο της μανιχαϊστικής δαιμονολογίας, ώστε αποδομεί την ίδια την έννοια της συνωμοσίας. Ως αποτέλεσμα, μαζί με τις επινοημένες περνούν σε καθεστώς ανυπαρξίας και οι πραγματικές συνωμοσίες και οι υποψίες για αυτές καθίστανται επίσης αντικείμενο διακωμώδησης. Μπορεί να διερωτάται, στη σελίδα 33, με τα λόγια του Κάρλο Γκίντσμπουργκ, αν «Μπορούμε να τραβήξουμε μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στις έμμονες ιδέες του συνωμοσιολόγου και τον υγιή σκεπτικισμό έναντι ορισμένων επίσημων αφηγήσεων», αλλά στην ουσία ο Ταγκιέφ εκμεταλλεύεται τη σύγχυση της συνωμοσιολογίας με τη συνωμοσία, σύγχυση η οποία δρομολογεί τη σύμπτωση των δύο αντίθετων εννοιών. Εάν όμως οι ενδείξεις για μία πραγματική συνωμοσία δεν μπορούν να διαφοροποιηθούν από τη συνωμοσιολογία, πώς και από ποιον καθορίζεται το πόσο επιτρέπεται να προχωρήσει κάποιος στην ερμηνεία της πραγματικότητας; Βιβλία όπως η Σύντομη πραγματεία αποτελούν τους προδρόμους τόσο της σύγχρονης αστυνόμευσης της ερμηνείας όσο και του γεγονότος ότι η σκέψη ξεκινά πλέον από μία σαθρή αφετηρία: την έτοιμη κυρίαρχη εξήγηση, την απαλλαγμένη από την κριτική.

Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ κλασικής φιλολογίας

Βαγγέλης Γκόκας, Montaigne, 2017, λάδι σε ξύλο, 35 x 26 εκ.